Een gaaf bewaard hart in een verscheurd lichaam

Ignatius van Logteren en Jan van der Streng in Herengracht 437

Boekhandel Scheltema, gevestigd op de hoek van het Koningsplein en de Herengracht, heeft ten gerieve van zijn bezoekers een lunchroom ingericht, in de wandeling, met een woordspeling ten opzichte van het bekende etablissement op de Nieuwezijds Voorburgwal, ook wel 'het café van Scheltema' genoemd. Wie die localiteit betreedt, ontwaart aan het plafond een alleraardigst, kleurig, in een rond kader gevat stucreliëf met vier zwevende figuren. Vincent Boele, Jacob de Witkenner, maakte mij daarop attent, erbij opmerkend dat hij grote gelijkenis zag met de plafondreliëfs in Herengracht 366, het Bijbels Museum, waar hij aan verbonden is, welke werken ik destijds gesteld heb op naam van Ignatius van Logteren. (1) Derwaarts getogen, kon ik hem zonder aarzeling gelijk geven: we hebben inderdaad opnieuw te maken met een tot nu toe onbekend werk van deze meester.

Het stucplafond in Herengracht 435 Detail: het Vuur (foto's auteur)

Het werd mij al aanstonds duidelijk, dat het hier een belangwekkende situatie betreft. Scheltema heeft op de eerste etage, na doorbraak van de scheidsmuren met en in enige aangrenzende Herengrachtpanden, het 'café' aangelegd in de ruimte, die de oorspronkelijke 'zaal' was van Herengracht 437. We bevinden ons hier in het hart van het voormalig persoonlijk woongebied en bezit van de grote timmermansbazen Van der Streng, de vader Pieter (1662/3-1713) en de zoon Jan (1695-1762), welke laatste met de beide Van Logterens, Ignatius (1685-1732) en Jan (1709-1745), de nauwste banden onderhield. (2) Ik wees daar ondermeer ook op in verband met de Cromhouthuizen aan de Keizersgracht, samenhangend met de dito-huizen aan de Herengracht en de 'lusttuin van Cromhout' daartussen. (3)

Het begon hier met Pieter van der Streng, die in 1701 een huis voor eigen bewoning bouwde op Herengracht 439, het tweede huis vanaf de hoek van het Koningsplein. De tekening van de gevel door Caspar Philips in het Grachtenboek toont, dat de hals ongetwijfeld de 'doorboorde bloem' als klauwstukvorm bezat, hetgeen wijst op uitvoering ervan door Ignatius van Logterens zwager Anthony Turck. De samenwerking met de familie Turck-Van Logteren zou onverminderd voortgaan tijdens het vervolg hierop. Jan van der Streng, die het woonhuis van zijn vader en van zijn eigen jeugd betrok, bouwde in 1720 ernaast, op nummer 437, een nieuw pand, dat hij beoogde te verhuren aan lieden van stand en daarom extra verfraaide: dáár kwam in de zaal de nu voor de lunchroom benutte plafonddecoratie van de hand van Ignatius van Logteren . In 1729 deed hij hetzelfde met het pand dáár weer naast, nummer 435, dat, zoals het Grachtenboek laat zien, een balustrade-attiek kreeg in de vorm, die toen bij uitstek juist door Ignatius van Logteren werd gelanceerd en toegepast, en boven de deur twee gebeeldhouwde kindertjes. Het is meer dan waarschijnlijk, dat ook het interieur verfraaiingen van de hand van vader of zoon Van Logteren heeft bezeten, evenals overigens dat van Jan van der Strengs eigen woonhuis.

Terug nu naar de zaal van 437, de huidige lunchroom. Het stucplafond vertoont een scène met de op één na meest voorkomende tetralogie, de Vier Elementen. Hoofdfiguur is het Vuur, afgebeeld als een jonge vrouw met een vlammende fakkel, mogelijk Vesta of, waarschijnlijker, Proserpina voostellend, terwijl de drie andere elementen als gevleugelde kindertjes zijn weergegeven. Er moet wel een speciale gedachte ten grondslag gelegen hebben aan deze weinig gangbare variant in de uitbeelding van de Elementen, maar die ontgaat ons vooralsnog. Stylistisch staat dit stucwerk zo dicht bij dat uit 1719 in Herengracht 366, dat we mede daardoor als vaststaand kunnen aannemen dat het uit het bouwjaar 1720 stamt. Van Logterens stucplafond is het volstrekt enige wat overbleef van het gehele Van der Strengcomplex Herengracht 435-437-439. (4) Dit wijst zeker ook op de waardering door de achtereenvolgende eigenaars en bewoners en zelfs van architect Van Straaten die in 1913 de gevels en het meeste van de interieurs om zeep bracht. De aanwezigheid van dit overlevend stucplafond is dus bepalend geweest bij de keuze van een geschikte en sfeervolle ruimte voor een lunchroom.

De oorspronkelijke encadrering van het reliëf is zonder twijfel ook cirkelvormig geweest. De huidige is evenals de overige profielen aan het plafond van later tijd. Het aanbrengen van kleuren, zoals we die heden aantreffen, is uiteraard bij de 'witte kunst' die stucwerk traditioneel was, niet historisch, maar kan ons inziens in deze situatie niet slechts gedoogd worden, maar als alternatief zelfs met instemming begroet, daar het reliëf-effect vanwege het karige daglicht door de wat lage vensters en het gedurig gebruik van het electrische licht te gering is.

Het reliëf bezit voor Van Logteren typerende kwaliteiten. Als snel uit de losse pols ontworpen, verenigt het virtuoos gemak, rake vormgeving, sierlijke compositie, een bijzondere charme en gevoeligheid, daarbij een feilloos getroffen voor een reliëf vereiste graad van plasticiteit.

Het zolderstuk recipieert opnieuw in eigen huis. En ofschoon het heden een meer literair gericht publiek onder zich ziet, -dat ik overigens tot nog toe er geen oog aan heb zien wagen-, is het belangrijkste, dat het op deze wijze bewaard is, zich een nieuwe functie heeft heroverd, dat aan Ignatius van Logterens oeuvrelijst weer een werk is toegevoegd, en dat het grote stadshart er een klein maar fijn semi-openbaar monument rijker mee is geworden.

P.M. Fischer

(Uit: Binnenstad 186, februari 2001)

Voetnoten:
(1) Zie Binnenstad nr. 171, juli/aug. 1998, blz. 59-60; Janrense Boonstra in Soo vele heerlijcke gebouwen, Amsterdam 1997, blz. 72 (en 71). Wat het artikel in Binnenstad nr. 171 betreft: door een misverstand heeft geen tekstcorrectie plaatsgehad en zijn vele errata ontstaan. De voornaamste vergeten correcties zijn: blz. 59, 2de kolom, 2de regel v.o.: i.p.v. "berceaux (prieel)", "berceaux, priëlen of dergelijke", blz. 60, 1ste kolom, 1ste alinea: i.p.v. "Jan van der Strang" "Jan van der Streng", blz. 60, 2de kolom, 1ste alinea: i.p.v. "eerder ontworpen boeken" "één der ontwerpboeken".
(2) Zie R. Meischke, H. Zantkuyl, P.Rosenberg, Huizen in Nederland, Amsterdam 1995, vooral blz. 86-67; J.C. Bierens de Haan, Rosendael, blz. 97.
(3) Binnenstad nr. 171, l.c.
(4) Het huidige nummer Herengracht 437 staat op de plaats van de voormalige hier bedoelde nummers 435 en 437. Zie H.F. Wijnman e.a., Vier eeuwen Herengracht, i.l.