Bouwplan Scheepvaarthuis overschaduwt Buiten-Bantammerstraat

Het Scheepvaarthuis, een stedenbouwkundige vergissing?

Een van de bekendste monumenten van Amsterdam is het Scheepvaarthuis, een gezamenlijk ontwerp van Van der Mey en de gebroeders van Gendt op de hoek van de Prins Hendrikkade en de Binnenkant. Een pronkstuk van de Amsterdamse School, ongelofelijk rijk geornamenteerd. Het is gebouwd in twee fasen, maar is nooit afgebouwd op de manier, die de architect voor ogen heeft gestaan. Daardoor is, vergeleken met het gebouw van De Bazel aan de Vijzelstraat, de confrontatie met de veel kleinschaliger omgeving minder manifest, maar zij is er wel degelijk. Dat blijkt in alle hevigheid nu er initiatieven zijn om het blok af te ronden.

Het Scheepvaarthuis, een stedenbouwkundige vergissing?

Maar eerst de voorgeschiedenis. De ligging van het Scheepvaarthuis is prachtig en zeker in de bouwperiode, toen de haven zich nog tot in het hart van de stad manifesteerde, was een betere plaats nauwelijks denkbaar. Aan de Prins Hendrikkade en de Waalseilandsgracht was meer dan voldoende ruimte voor een grootschalig gebouw. De aansluiting aan de oostzijde was misschien wel wat problematisch. Dat is van later zorg, zal men wellicht hebben gedacht, hoewel Van der Mey al in 1916 ideeën had over de voltooiing van het hele bouwblok. Maar de eerste fase, gerealiseerd in de jaren 1913-1916, bleef nog ruim van de Buiten Bantammerstraat vandaan. Overigens zag men al tijdens de bouw, dat uitbreiding nodig zou zijn. Die uitbreiding, ontworpen door dezelfde architecten, werd tien jaar na de opening gestart, dus in 1926. Daarbij werd aan de Prins Hendrikkade gebouwd tot aan de hoek van de straat. De kop van het bouwblok werd wel drie meter achter de oude rooilijn daarvan gehouden. En daar bleef het tot nu toe bij. Van der Mey heeft wel in die tijd zelf al een ontwerp voor een derde gevel, aan de Buiten Bantammerstraat, gemaakt.

Met die onvoltooide bouw ontstond een onbevredigende situatie, zoals een luchtfoto uit 1929 heel duidelijk laat zien. De huizen aan de Buiten Bantammerstraat liepen aan de noordzijde deels door achter het Scheepvaarthuis. Lang heeft die situatie echter niet bestaan, want in 1934 blijkt de hele even zijde van die straat te zijn gesloopt. Dat is dus niet het gevolg van metro- of IJtunnelplannen, zoals je geneigd bent te denken. Datzelfde geldt voor de panden aan de Binnenkant. Het hoekpand Binnenkant 16 is in 1929 al verdwenen, maar de nummers 12 t/m 15 staan er dan nog. Die werden pas in de vijftiger jaren gesloopt.

De Binnenkant bij de Buiten Bantammerstraat in 1954 en thans. Geheel links is nog net het Scheepvaarthuis te zien.

De gebruikers van het Scheepvaarthuis hadden al eerder behoefte aan uitbreiding en hadden een plan laten maken dat echter te duur werd bevonden. Bovendien bepaalde de gemeente toen – iets om te onthouden – dat er aan de Buiten Bantammerstraat niet hoger mocht worden gebouwd dan tot en met de eerste bouwlaag. Dat had te maken met de lichtinval in de huizen aan de oneven zijde van de straat.
Enkele jaren later was de nood kennelijk zo hoog gestegen dat men toch opdracht gaf voor het ontwerpen van de derde fase. Die opdracht werd gegeven aan architect M.F. Duintjer. De huizen aan de Binnenkant werden vast gesloopt, behalve nummer 12. Dat had inmiddels de status van rijksmonument en voor sloop werd geen vergunning verleend.
De opdracht aan Duintjer is wat verbazingwekkend, maar de architect kreeg wel het consigne mee, dat hij moest bouwen overeenkomstig de vormgeving van de bestaande gevels. Daaraan heeft hij zich niet gehouden. Omdat Binnenkant 12 moest blijven staan en het nieuwe ontwerp nog veel duurder werd, is de hele uitbreiding uiteindelijk afgeblazen. Sinds die tijd is de achterkant van het Scheepvaarthuis en de hoek Binnenkant-Buiten Bantammerstraat een onooglijk open gat, gedeeltelijk gemaskeerd met wat groen.

De Buiten Bantammerstraat is één van de fraaiste straatjes in de binnenstad.

Daarin lijkt nu verandering te komen, maar niet iedere verandering is een verbetering. Om in bijbelse termen te spreken: er worden zeven duivels uitgedreven, maar er dreigen er zevemaal zeven terug te komen.

Een ontwikkelaar heeft het Scheepvaarthuis gekocht met de bedoeling daarin een hotel te vestigen; de gemeente heeft daaraan medewerking toegezegd. Niet zo'n gekke gedachte, maar er zit wel een huurder in het gebouw, die er (nog) niet uit wil, het Gemeentevervoerbedrijf (GVB). De ontwikkelaar heeft toen het plan opgevat om het open gedeelte van het terrein met hotelkamers te bebouwen, in totaal volgens de schets 109, en daaronder een parkeerkelder van vijf lagen diep te maken. Hij is nu bezig met de haalbaarheid van de plannen te onderzoeken. Daarvoor is een informatiebijeenkomst belegd. Vervolgens is een monumentenaanvraag ingediend voor een aanpassing van het pand Binnenkant 12, die voornamelijk tot doel lijkt te hebben om vast wat ruchtbaarheid aan de omvang van de plannen van de ontwikkelaar te geven. Dat is gelukt.

	In rood is de nieuwbouw-uitbreiding ingetekend. Door de grote hoogte wordt de Buiten Bantammerstraat een steeg en de historische bebouwing tot Madurodam-proporties gereduceerd.
	De nieuwbouw overschaduwt de oude bebouwing aan de Buiten Bantammerstraat. (Simulatie van Eelco Bos)

De bedoeling is in de oude rooilijn van de Binnenkant en de Buiten Bantammerstraat te bou- wen. Op de hoek komt een torentje van circa 9 x 9 meter en 31 meter hoog. De rest van het gebouw wordt 25 meter hoog, maar aan de Buiten Bantammerstraat springen, 19 meter van de hoek met de Binnenkant, twee verdiepingen vanaf een hoogte van 13 meter 5 meter terug en de twee verdiepingen daarboven worden afgeschuind. De ingang van de parkeergarage komt aan de Prins Hendrikkade en loopt voor de kop van het oude gebouw langs. De twee prentjes geven heel schetsmatig een idee van wat de gedachten van de ontwikkelaar zijn. Het lijkt erop dat we hem tot andere gedachten zullen moeten brengen.
Daarmee komen we terug bij de titel van dit stuk. Want wat is een goede oplossing in deze situatie? Hoe lossen we het probleem van het schaalverschil op dat bijna een eeuw geleden is geschapen? En niet te vergeten het verschil in architectuur? We willen immers zowel een goede afronding van het Scheepvaarthuis als een blijvend goede woonomgeving voor de be- woners van de Buiten Bantammerstraat. Dat is allesbehalve eenvoudig. Maar in ieder geval is duidelijk dat wat de heren Van Eijl voor ogen staat niet acceptabel is.

Herman Pinkse

Gegevens over de bouwgeschiedenis van het complex zijn grotendeels ontleend aan: Helen Boterenbrood, "Van der Mey en het Scheepvaarthuis", deel twee.

(Uit: Binnenstad 190, september 2001.)