Dialezing Amsterdam Waterstad

De Amsterdamse binnenstad is een waterstad: de ruimtelijke structuur wordt bepaald door het water. De binnenstad is tot stand gekomen in een periode waarin ideeën over de ideale stad werden geformuleerd. Het stedenbouwkundig ‘masterplan’ is gebaseerd op harmonieuze verhoudingen tussen de breedte van de grachten en de hoogte van de huizen. Terwijl steden als Parijs en Londen hun monumentaliteit ontlenen aan grote boulevards en pleinen, moet Amsterdam het hebben van de ruimtelijke werking van het water. Die ruimtelijke werking wordt echter teniet gedaan door een langzaam maar ingrijpend proces van dichtslibben door bebouwing op het water (eufemistisch 'woonboten' genoemd) en alle rommel daaromheen (vlotten, bootjes, etc.). De relatie tussen de gebouwde omgeving en het water wordt erdoor verstoord.

	G.A. Berckheyde, De Bocht van de Herengracht, 1685 De binnenstad is sinds 1999 een 'beschermd stadsgezicht' in de zin van de Monumentenwet. De plaatsing van de binnenstad op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO is in voorbereiding. Het kerngebied daarvan is de 17de-eeuwse grachtengordel.
	De Leidsegracht bij de Keizersgracht Het water is in dat gebied van doorslaggevende betekenis. Het water is de belangrijkste openbare ruimte van de binnenstad. Juist daar waar water en land elkaar raken proef je het beste de identiteit van Amsterdam.
	De Gouden Bocht van de Herengracht Openbare ruimte is twee woorden: openbaar en ruimte. Het moet door iedereen te gebruiken zijn en het moet ruimtelijk blijven, leeg, want anders kan het ook niet gebruikt worden.
	Luchtfoto van Amsterdam Op deze luchtfoto van Amsterdam vlak na de oorlog vlak vóór het proces van dichtslibben begon (in het midden de Montelbaanstoren, bovenaan het Oosterdok). De Prins Hendrikkade is nog niet verbreed. Het Oosterdok en de grachten zijn nog niet dichtgeslibd. Amsterdam is een stad aan en in het water.
	Historische foto van de Keizersgracht bij de Amstel Op deze historische foto uit de jaren zestig is in één klap te zien waaruit de historische schoonheid van Amsterdam bestaat: de uitgekiende relatie tussen de gebouwde omgeving en het water.
	De brug over de Keizersgracht bij de Amstel Dezelfde locatie tegenwoordig: de ruimtelijkheid is kapot gemaakt door een enkele woonboot. Weg is de harmonieuze schoonheid waarom de stad in binnen- en buitenland beroemd is.
	Uitzicht op het water 1 Het water is de afgelopen decennia geprivatiseerd: de ruimte wordt in beslag genomen door woonboten. Naar de straat zijn de woonboten gesloten, waardoor het lijkt alsof een schutting het uitzicht op het water belemmerd.
	Uitzicht op het water 2 Door de gesloten zijde van de woondozen op het water aan de straatzijde is niet alleen het zicht op het water niet meer mogelijk, ook de relatie zelf tussen land en water is op groffe wijze verbroken.
	Huis op het water 1 Eigenlijk gaat het meestal niet om boten, maar om bouwwerken op het water. Woonarken, model schoenendoos, is een getimmerte op drijvende betonnen bakken. Dat heeft niets met een boot te maken, omdat ze niet bedoeld zijn om te varen.
	Huis op het water 2 Soms ziet een woonboot er als een echt huis uit met een zadeldak. Maar dat zijn dan wel huizen die je op het platteland verwacht en niet in één van de mooiste stedelijke omgevingen van de wereld.
	Huis op het water 3 Een drijvend huis in een historische gracht van de binnenstad brengt schade toe aan de beleving van de waterstad en het karakter van die stad. Dan hadden we net zo goed de grachten kunnen dempen en echte huizen kunnen bouwen.
	Wildgroei 1 Het proces van dichtslibben is goed zichtbaar bij een woonark op de Geldersekade. Eerst wordt een erker aangebouwd, dan komt er een vlot. En als dan blijkt dat van handhaving in deze stad geen sprake is, wordt een tweede vlot geplaatst met bomen erop. Over een paar jaar staan hier vier bomen in de gracht.
	Wildgroei 2 De privatisering van de openbare ruimte gebeurt ook op de wallekant zelf. Woonbootbewoners maken vaak een omheind tuintje op de wal. Het is uiteraard illegaal, maar er is geen gemeentelijke instantie die er iets aan doet.
	Wildgroei 3 Dit is niet een rommelig restgebied in de periferie, dit is de Amstel-oever in het hart van de stad. Van een fraai uitzicht op de rivier waaraan de stad haar ontstaan te danken heeft, is geen sprake. Wat een verschil met Parijs waar je langs de Seine heerlijke wandelpromenades hebt.
	Wildgroei 4 Het is duidelijk dat deze wildgroei op het water is ontstaan toen er geen aandacht was voor de kwaliteit van de historische binnenstad en het belang van het zicht op het water. Dit is het uitzicht op de Magere Brug.
	Het Amstelveld: plein aan het water Vooral daar waar pleinen aan het water liggen, moet de relatie tussen stad en water worden hersteld. Daar zou je op en af een boot kunnen stappen of fraaie aanzichten moeten respecteren. In de binnenstad gebeurt echter precies het tegenovergestelde.
	Bouwwerken op het water Woonarken worden ter plaatse opgebouwd in de gracht, kunnen niet onder de brug door en moeten dus met een kraan uit het water worden gehaald. Het zijn geen boten maar bouwwerken op het water.
	Nieuwe ontwikkeling 1 Een nieuwe ontwikkeling is dat woonarkjes van 18 m worden vervangen door veel grotere schepen die volgens de vervangingsrichtlijnen 30 m groot mogen worden. Dit kleine arkje op de Prinsengracht is daar een voorbeeld van.
	Nieuwe ontwikkeling 2 Dit is het ontwerp van het vervangende woonvaartuig, een zogenaamde 'schark': een kruising tussen een schip en een ark. Dit ontwerp is om onbegrijpelijke redenen goedgekeurd door de Welstand. Dat was niet de bedoeling van het uitsterfbeleid van woonarken. (Zie: Vervangingsuitbreidingen.)
	Nieuwe ontwikkeling 3 Een andere ontwikkeling is de komst van grote 'historische schepen' in de binnenstad. Deze zijn vaak zo groot dat ze in stukken moeten worden gehakt om op hun plaats te kunnen komen. Met een kraan werd de opbouw van dit 'historische schip' in de Prinsengracht getakeld. (Zie: Kwestie De Lieve.)
	Historische foto van de Herengracht Wat willen wij dan? Het water in de binnenstad zou op veel plaatsen leeg moeten blijven, zodat de ongeëvenaarde schoonheid van het wereldmonument ervaren kan worden.
	Gebruik van het water 1 Het water wordt steeds meer gebruikt waarvoor het bedoeld was: om in te varen. Maar vervoer van goederen en mensen wordt belemmerd door de vele woonboten: de bewoners daarvan klagen over de overlast die het gebruik van de gracht als verkeersweg met zich mee brengt. De wereld op z'n kop!
	Gebruik van het water 2 Enkele historische voorbeelden van het gebruik van het water in het verleden: vervoer van goederen over dekschuiten. Deze dekschuit ligt in de Prinsengracht, waar relatief veel pakhuizen waren. Deze pakhuizen waren bereikbaar vanaf het water.
	Gebruik van het water 3 Zelfs verhuizingen gebeurden vroeger over het water. Op deze tekening is een zogenaamde 'zolderschuit' te zien: een vaartuig waarmee goederen van en naar pakzolders konden worden gebracht. Dat zijn de inpandige pakhuizen van koopmanshuizen. Hiervoor was het noodzakelijk dat de kades bereikbaar waren: permanent afmeren was er niet bij.

Onder verantwoordelijkheid van stadsdeelbestuurder Guido Frankfurther is een waterbeleid in voorbereiding waarin de woonfunctie wordt afgewogen tegen andere claims op het water. Bovendien moeten de ligplaatsen passen in het beschermd stadsgezicht en zowel ruimtelijk als nautisch inpasbaar zijn. De beleidsnota Visie op het water in de binnenstad bevat stedenbouwkundige en historische criteria op basis waarvan keuzes gemaakt kunnen worden waar wel en waar geen ligplaatsen mogelijk zijn.

De Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad voert al vanaf haar allereerste begin actie tegen de voortgaande wildgroei op het water. In 1975 was dat proces net op gang gekomen. In enkele gedoogrondes werden de illegaal ingenomen ligplaatsen gelegaliseerd. Het zal daarom een grote inspanning vergen het huidige volstrekt onaanvaardbare beeld op het water te verbeteren. Toch is het noodzakelijk. Niet alleen omdat we het water weer willen gebruiken waarvoor het bedoeld was, om in te varen, maar ook omdat grote schade wordt toegebracht aan het inmiddels beschermde stadsgezicht. En daar waar het stedenbouwkundig en historisch minder kwaad kan, kunnen schepen liggen. Maar deze schepen moeten voldoen een strenge eisen. Voorop moet staan dan het om echte schepen gaat die onder de bruggen door kunnen varen, dus geen bouwwerken op het water.

Een goed waterbeleid bevat de volgende uitgangspunten:

• Water wordt allereerst opgevat als openbare ruimte.
• De relatie tussen stad en water wordt zoveel mogelijk hersteld door de kades, zowel op het land als op het water, vrij te maken.
• Dynamisch gebruik van het water heeft prioriteit: zolang de boten ook werkelijk varen, blijft de relatie tussen stad en water bestaan.
• Er is meer ruimte voor water. Gedempte grachten worden hergraven als daardoor de waterstructuur kan worden hersteld.
• Er komen welstandseisen voor boten. De belangrijkste eis is dat het om boten moet gaan en niet om bouwwerken op het water (zoals de 'woonark': de schoenendoos op een betonnen bak).
• Er moeten duidelijke objectieve criteria voor ligplaatsen worden vastgesteld. Dat betekent dat bestaande ligplaatsen niet automatisch worden opgenomen in bestemmingsplannen (of het facetbestemmingsplan water).
• Om de situatie op en rond het water van de binnenstad te verbeteren is niet 'structurele groei' maar 'structurele krimp' van het aantal woonboten nodig.

Walther Schoonenberg

Deze dialezing werd gegeven door Walther Schoonenberg op zaterdag 26 april 2003, in de voormalige Synagoge Uilenburg, Nieuwe Uilenburgerstraat 91, als inleiding op een debat over het water in de binnenstad.