XIV. Houten puilijsten

Bovenaan de onderpuien van Amsterdamse gevels zien we vaak, zoals al eerder behandeld in Binnenstad 220 en 221, geprofileerde puibalken. Na het midden van de achttiende eeuw wordt de versiering ontkoppeld van de dragende constructie en ontstaat er een losse geornamenteerde puilijst die vóór de puibalk wordt aangebracht. Deze puilijst diende tevens als waterlijst om de onderpui voor het regenwater af te schermen. De geornamenteerde profilering van de puilijst volgde in de loop van de geschiedenis de historische ontwikkeling van de houten kroonlijst, zoals beschreven in de vorige aflevering van onze rubriek Oog voor detail (Binnenstad 226).

En wel zo, dat áls een gevel door een kroonlijst wordt beëindigd, de puilijst vaak een verkleinde versie hiervan is. Deze profilering veranderde natuurlijk bij wijziging of modernisering van de onderpuien. Bij nadere beschouwing van de profilering valt op dat de klassieke vormgeving lang heeft standgehouden. Een klein overzicht van veel voorkomende lijsten geeft aan welke rijkdom en variatie bij de detaillering van houten puilijsten te vinden is.

Losse puilijsten

Foto 1: Roomolenstraat 9	Foto 2: Prinsengracht 300

In de achttiende eeuw veranderde de constructie van de puibalk in een losse draagbalk met een aparte puilijst. Dit was constructief handig bij verbouwingen van een onderpui in Lodewijk XIV- of XV-stijl, en bij nieuwe gevels was het nu eveneens mogelijk om de puilijst uit losse onderdelen op te bouwen. Dit gaf de vrijheid om met grenen- en eikenhouten onderdelen door elkaar werken, waardoor de meestertimmerlieden fijner snijwerk voor acanthuskuiven en -lijsten konden afleveren. Aan de onderpui van Roomolenstraat 9 is bijvoorbeeld een dergelijke losse puilijst met gebeeldhouwde consoles in Lodewijk XIV-stijl uit circa 1740 te vinden (tek. en foto 1). Een ander voorbeeld van zo’n puilijst met rococokuif in Lodewijk XV-stijl, uit 1767, is Prinsengracht 300 (tek. 2). In het fries is een vos afgebeeld die een vogel in zijn bek draagt (foto 2). De puilijst zelf is steeds, zoals ook bij de kroonlijst, opgebouwd uit drie onderdelen. Van boven naar beneden zien we: een vooruitstekend klein kroonlijstje, een plat fries en een kleine architraaf: een recht bandje met kraal en sponning. Een puilijst werd met lood afgedekt om inwatering te voorkomen. Op de Runstraat 31 is nog een eenvoudige puilijst uit die periode te vinden (tek. 3). Tegen het einde van de achttiende eeuw in de periode van de Lodewijk XVI- en de Empirestijl komen veel puilijsten voor met gootklosjes (‘mutulus’) en druppels (‘guttae’). De puilijst van Keizersgracht 716 is een goed voorbeeld van zo’n lijst (foto 3).

Negentiende eeuw

Foto 3: Keizersgracht 716	Foto 4: Nieuwendijk 24

Bij verbouwingen en de vervaardiging van negentiende-eeuwse onderpuien zijn losse puilijsten gebruikelijk. Voorbeelden uit de tweede helft van deze eeuw zijn te vinden op Nieuwendijk 24 (foto 4). De gevels zijn door de gemeentelijke dienst Publieke Werken in 1943 en 1944 opgemeten, waarbij de losse puilijsten duidelijk en gedetailleerd zijn aangegeven.
Het Bureau Monumentenzorg heeft er in de jaren zestig eveneens een twintigtal ter documentatie opgemeten, waarbij de diversiteit aan profilering in de negentiende eeuw goed valt af te lezen. Een beperkt overzicht van deze profileringen is hieronder, twee stuks per kwarteeuw, ter illustratie opgenomen. Recht Boomsloot 84 (tek. 4) en Schippersgracht 14 (tek. 5) dateren uit het eerste kwart van de negentiende eeuw, Weteringstraat 29 (tek. 6) en Weteringstraat 39 (tek. 7) uit het tweede kwart, Zandhoek 10 (tek. 8) en O.Z. Voorburgwal 95 (tek. 9) dateren uit het derde kwart en Prinsengracht 81 (tek. 10) en Bloemgracht 11 (tek. 11) uit het vierde kwart van de negentiende eeuw. Bij deze lijsten is goed te zien dat met name de opbouw en de verhoudingen veranderden; de hellinghoek van de ojieflijst wisselt steeds, soms te steil dan weer te plat – niet meer 45°. Bij Bloemgracht 11 is de klassieke opbouw zelfs geheel verdwenen.
In het laatste kwart van de eeuw verschijnen in de periode van de Art Nouveau, Jugendstil of Nieuwe Kunst de ijzeren puibalken en puilijsten, maar zelfs deze ijzeren balken werden soms nog afgedekt met losse houten lijsten. Op Rokin 126 is nog een dergelijke combinatie van een ijzeren puibalk, afgedekt met natuursteen en hout te vinden (foto 5).

Tek. 1	Tek. 2	Tek. 3	Tek. 4	Tek. 5	Tek. 6
Tek. 7	Tek. 8	Tek. 9	Tek. 10	Tek. 11

Twintigste eeuw

Foto 5: Rokin 126	Foto 6: Vijzelgracht 15

Bij winkelpuien uit het eerste en tweede kwart van deze eeuw paste men, onder invloed van de Nieuwe Kunst en het Modernisme, steeds minder houten puilijsten toe. In het prachtige antiquarische boek van J.G. Wattjes over moderne winkelpuien zijn deze puilijsten afgebeeld. De pui van Kerkstraat 75 bijvoorbeeld. Tijdens de Amsterdamse School-periode in het tweede decennium van de vorige eeuw ontstaat er een opleving van de houten puilijst. De klassieke vormgeving is dan echter vervangen door platte Amsterdamse School-lijsten. Op verschillende plaatsen in de stad zijn hiervan nog fraaie voorbeelden te vinden, zoals de onderpui met houten puilijsten op Vijzelgracht 15 (foto 6). De voorgevel dateert uit 1881 en de pui uit 1928. Deze pui is uitgevoerd in zwart, gepolijst natuursteen en teakhout. De etalageruit is omrand met een messingkoperen lijst en loopt door in het portiek, waar men teakhouten deuren aantreft. Het gave interieur van de winkel van banketbakkerij ‘Holtkamp’ dateert ook uit die tijd en is erg zeldzaam. Architect F.M. Kramer en timmerman B.J. Meilink hebben dit samen tot stand gebracht. De banketbakkerij straalt met deze pui zoveel ambachtelijke decoratieve kunst uit, dat de lekkernijen binnen wel van een uitzonderlijke klasse moeten zijn.

Theo Rouwhorst

Literatuur:
J.G. Wattjes, F.A. Warners, Amsterdamse bouwkunst en stadsschoon, Amsterdam 1943.
J.G. Wattjes, Constructie en architectuur van winkelpuien, Amsterdam 1926.
H.J. Zankuijl, Bouwen in Amsterdam, Amsterdam 1993.
R. Meischke e.a., Huizen in Nederland. Amsterdam, Zwolle 1995.

(Uit: Binnenstad 227, maart 2008)

Vorige aflevering: XIII. Houten kroonlijsten (Binnenstad 226)
Volgende aflvering: XV. Historische dakkapellen (Binnenstad 228/229)

[Oog voor detail - alle artikelen]