Amsterdamse gevelstenen

Vijf gevelstenen in schoolgebouw de Witte Olifant

Nieuwe Batavierstraat 2

Als onderdeel van de tweede stadsvergroting in 1592 werden, aansluitend aan het bestaande Oostelijk Havengebied, drie eilanden aangeplempt: Rapenburg, Uilenburg en Marken. Aanvankelijk werden deze eilanden bestemd voor scheepsbouw en scheepsonderhoud, als verruiming en vervanging van de werfterreinen op en aan de Lastage, maar al snel, en zeker na de aanleg van de eilanden Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg, veranderde deze industriële functie grotendeels in een woonbestemming. In de lengte van Uilenburg werden twee smalle straten gerooid, de Uilenburgerstraat en de Batavierstraat, onderbroken door de 1ste en 2de Batavierdwarsstraat. Deze dwarsstraten sloten aan op twee bruggen over het water van de Oude Schans naar het Lastagegebied. Het bouwblok tussen de twee hoofdstraten was zo smal dat de meeste huizen rug-aan-rug waren gebouwd. De kade langs de Oude Schans kreeg grotendeels een pakhuisbebouwing en de kade langs de Uilenburgergracht bleef een overwegend industriële bestemming houden met pakhuizen, kleine werven en werkplaatsen direct aan het water gelegen.

In 1901 verscheen het rapport Krotten en sloppen, geschreven door L.M. Hermans met illustraties van Albert Hahn. Het was een onderzoek naar de woningtoestand in Amsterdam in opdracht van de Amsterdamsche Bestuurdersbond. Het rapport was het resultaat van een aantal kritische wandelingen door enkele in die tijd befaamde krottenwijken: de Jordaan, de Eilanden en de Jodenhoek. Met de Jodenhoek werden de Jodenhouttuinen, de Valkenburgerstraat, de Uilenburgerstraat en de Batavierstraat bedoeld. Het was bekend dat de woon- en leefomstandigheden in de Jodenhoek niet al te best waren, maar dat de toestand zo erbarmelijk was, was toch een pijnlijke verrassing. De auteur telde in de Uilenburgerstraat bijvoorbeeld alleen al 45 eenkamerwoningen met per woning wel vijf tot tien bewoners. Ook de sanitaire voorzieningen waren ten hemel schreiend.
Als gevolg van de invoering van de Woningwet (1901) werden met grote regelmaat bordjes ‘Onbewoonbaar verklaarde woning’ aangetimmerd en in 1912 werd bij Koninklijk Besluit aan de Gemeente Amsterdam een bedrag van fl. 700.000.-- toegekend tot onteigening van de huizen op Uilenburg. Het Raadsbesluit van 1916 om tot een grote sanering van de straten op Uilenburg te komen, luidde een periode in van systematische sloop van 333 percelen in de Uilenburger- en de Batavierstraat. Het gehele bouwblok tussen deze twee straten werd gesloopt, daar werd de huidige Nieuwe Uilenburgerstraat aangelegd. De oneven zijde van de Nieuwe Uilenburgerstraat kreeg een totaal nieuwe bebouwing met o.a. een badhuis annex sectiepost van de Stadsreiniging en een schoolgebouw op de hoek van de nieuw gerooide Nieuwe Batavierstraat. Een groot deel van de Nieuwe Uilenburgerstraat werd ingenomen door een bakstenen woningblok in late Amsterdamse-Schoolstijl. Het is een ontwerp van mej. Jacoba (Kootje) Mulder (1900-1988), werkzaam als architecte bij Publieke Werken. Op de hoek van dit woonblok en de Oosterse Kade is een gevelplastiek aangebracht van de beeldhouwer J. Remiens, voorstellende een vrouwenfiguur, en het jaartal 1927, het jaar van voltooiing van de sanering.

Bij de sloop van de woningen was een aantal gevelstenen vrijgekomen waarvan er vijf een plaats kregen in de muur van het schoolgebouw in de Nieuwe Batavierstraat en drie in de muren van het badhuis op de hoek van Nieuwe Uilenburgerstraat en Houtkopersburgwal. De fraaie steen Het Wapen van Portugal, van Uilenburgerstraat 35, kreeg een plekje naast de ingang van het huidige Nieuwe Uilenburgerstraat 59, het gebouw van de Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer.

In de gevel van het schoolgebouw zijn de volgende gevelstenen ingemetseld:
1. D. DELFSE TUYNPOT 1759 – afkomstig van Uilenburgerstraat 34
2. DE WITTE OLIPHANT – afkomstig van Batavierstraat 16
3. UYLENBURG – afkomstig van Uilenburgerstraat 106
4. D KOONING DAUID – afkomstig van Uilenburgerstraat 67
5. Steen met kuipersgereedschap – afkomstig van Uilenburgerstraat 30

De stenen 2 en 3 waren in 2001 al door Roberto Ajala schoongemaakt en gepolychromeerd, de andere drie heeft Wil Abels in april van dit jaar onder handen genomen.

Onno Boers
Foto’s: Pancras van der Vlist

(Uit: Binnenstad 241, augustus 2010)