Amsterdamse gevelstenen

INT SCHEEPsBOOT 1683

Grote Wittenburgerstraat 111

Wittenburg was een aangeplempt, kunstmatig schiereiland, gedeeltelijk ontstaan door aanlanding. Vanaf 1656 werden hier erven uitgegeven met de bestemming scheepswerf. De werven werden gescheiden door brede inhammen of 'sloten'.

De naam Wittenburg is afgeleid van de scheepsbouwer en houthandelaar Jan Witheyn, een van de eerste huurders. In 1672, het Rampjaar, werd de aanlanding stopgezet en 'vermodderde' de boel weer zodanig dat er zelfs schade optrad aan de al bestaande werven. Op Wittenburg zijn tot ver in de achttiende eeuw nog werfterreinen leeg gebleven. Tot 1758 werden ongeveer acht van de 15 beschikbare werfterreinen verhuurd. Een van deze 'vroege' werven was werf de Boot, volgens J.L. Meijer in 1683 gebouwd door Gerbrandt Janzen Hart (Ons Amsterdam, 40ste jg. (1988), pag. 97). In zijn woonhuis zou de gevelsteen 'INT SCHEEPsBOOT' met het jaartal 1683 zijn ingemetseld. In 1883 heeft Herman Frederik Groen van Waarder, de oudste zoon van de toenmalige eigenaar, alle oude opstallen van werf de Boot, inclusief het oude woonhuis van Gerbrandt Janzen Hart, laten slopen. Daarvoor in de plaats kwam een 68 meter lange scheepshelling waarover een hoge ijzeren overkapping was aangebracht. Langs de Grote Wittenburgerstraat verrezen, naar plannen van architect H.J. Amesz jr, een kantoorgebouw, een tekenkamer en zeven etagewoningen voor o.a. werfarbeiders. De toegang tot het werfterrein werd afgesloten door een stenen muur met een monumentale poort, voorzien van overdadig beeldhouwwerk. Op een banderol stond de tekst: 'Getrouwt natuur aan hare wet, Vereert haar door de Kunst', op twee linten: 'ANNO 1883'. Boven de poortingang was het oude gevelsteentje 'INT SCHEEPs-BOOT' ingemetseld.

De gevelsteen ingemetseld in het poortje van de voormalige 'Blauwhoedenveem-Vriesse-veem-Werf' aan de Grote Wittenburgerstraat, 1913 (foto: SAA)

Blijkens een foto in de Beeldbank van het Stadsarchief was deze poort was in 1931 nog aanwezig. Op een andere, ongedateerde foto zijn de poort en het rechter gedeelte van de muur verdwenen en vervangen door een gesloten metalen hek met het opschrift 'Blauwhoedenveem-Vriesseveem-Werf'. Het gevelsteentje bleef gelukkig bewaard en kreeg een plekje in een behouden stuk van de muur. Toen ook dit deel van de muur in 1961 werd vervangen door een hoge bakstenen afscheiding met vensters en een deur, werd de gevelsteen hierin opnieuw herplaatst. Maar toen in 1985, in het kader van de totale sanering van Wittenburg, alle opstallen op het oude terrein van de Boot werden gesloopt, raakte de gevelsteen zoek en leek verdwenen.

In juni 2015 kreeg de VVAG echter bericht dat in de boedel van de in mei failliet verklaarde papiergroothandel PaperlinX Europa de gevelsteen 'INT SCHEEPsBOOT' was aangetroffen. In het begin van deze eeuw had deze papiergroothandel de oude amsterdamse papierhandel Proost en Brandt overgenomen. Proost en Brandt beschikte tot 1986 over een groot magazijn met pakhuizen aan de Grote Wittenburgerstraat, noordelijk van het werfterrein van de Boot, dat in 1928/29 was gebouwd naar ontwerp van architect Baanders. Nadat Proost en Brandt in 1986 in verband met de slechte bereikbaarheid op Wittenburg het magazijnen naar diemen verplaatste werden alle opstallen hier afgebroken en de grond bouwrijp gemaakt voor woningbouw. Hoe de gevelsteen bij Proost en Brandt terechtgekomen is blijft een open vraag. Op de vrijgekomen gronden van werf de Boot en van Proost en Brandt verrezen vijf bouwblokken, dwars op de grote Wittenburgerstraat, naar ontwerp van de architecten A. van Herk en S. de Kleijn. Dankzij de heer Petro Dado, oud-medewerker van Proost en Brandt, die Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen attendeerde op de veiling van de boedel van PaperlinX, kon in september 2015 een bod gedaan worden op de gevelsteen en werd de steen ons gegund. Na overleg met de VVE en Woonstichting Eigen Haard werd de steen ingemetseld op de hoek van de Bootstraat en de Grote Wittenburgerstraat, dus feitelijk op de locatie waar deze ooit de poort van werf de Boot sierde.

De gevelsteen

Op de gevelsteen is een, op woelige baren drijvende z.g. scheepsboot voorgesteld. Een scheepsboot was een eenvoudige, door een aantal roeiers voortbewogen roeiboot, gebruikt om personen en goederen van de grote zeilschepen naar de oever te vervoeren.

Onno Boers, met dank aan Hans Brandenburg voor het huisonderzoek

Foto's: Frank Lucas

(Uit: Binnenstad 278, oktober/november/december 2016)