Prinsengracht 1 A

Herplaatste geveltop

Er is geen stad in Nederland, waar nog zoveel antieke huizen overeind staan als in Amsterdam. Volgens het jaarverslag over 1985 van de de Rijksdienst voor de Monumentenzorg telt Amsterdam 6821 monumenten. Hiermee is Amsterdam het grootste openluchtmuseum van Nederland.

Het linkerpand is Prinsengracht 1A met versoberde top van voor de restauratie (foto Bureau Monumentenzorg).	De van de Lange Leidsedwarsstraat afkomstige halsgevelbekroning herplaatst op Prinsengracht 1A. De zandstenen klauwstukken zijn 99 centimeter breed en 2,19 meter hoog. Het zandstenen fronton heeft een breedte van 1,82 meter en een hoogte van 55 centimeter.

Er is ook geen stad in Nederland, waar nog zoveel beeldhouwwerk op de huizen terug te vinden is. Vooral vanaf het laatste kwart van de 17de eeuw heeft het gilde der steenhouwers het nodige werk achtergelaten in Amsterdam. Vooral bij de halsgevels werden grote stukken zandsteen toegepast als ornament, de zogenaamde klauwstukken. Belangrijke voorbeelden hiervan zijn: Herengracht 504 uit 1685 met klimmende honden met een doodsbeen en een wapenschild. Herengracht 506 uit 1685 met als klauwstukken klauwpoten, Herengracht 508 uit 1688 met links en rechts van de hals een op een hoorn blazende triton, gezeten op een dolfijn, Herengracht 510 uit 1688 met wederom twee tritons op dolfijnen, nu met drietanden en Keizersgracht 695 uit 1689 met in het linker klauwstuk de allegorische voorstelling van 't IJ en in het rechter de allegorische voorstelling van de Amstel.
Het gebruik van zandstenen ornamenten gaat door tot aan het eind van de 18de eeuw. Maar na ±1772 worden er geen klok- en halsgevels meer gebouwd. Behalve aan die gevels werden ook de rijke kroonlijsten objecten, waarop de steenhouwers zich konden uitleven. De toppen van die huizen zijn wel eens vergeleken, vooral als de gevels donker geolied zijn en de zandstenen ornamenten in Bentheimer geschilderd zijn, met 'dotten slagroom'. Ook zijn ze wel vergeleken met de witte pruiken die men in die tijd droeg.
De rijke toppen van deze huizen werden bij sloop ook meestal zorgvuldig bewaard. Op de werf van Monumentenzorg aan de Wenckebachweg liggen deze toppen opgeslagen. Sinds het midden van de jaren zestig dient deze plek ook als werf, waar allerlei antieke bouwmaterialen (deuren, dakpannen, steentjes, balken) liggen.
De afgelopen 10 jaar zijn er ongeveer dertig topgevels herplaatst. De architect Theo Rouwhorst van het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg heeft het bijgehouden. Een verhaal van zijn hand over bouwfragmenten met op het omslag de bewaard gebleven fraaie zandstenen bekroning uit 1741 van Haarlemmer Houttuinen 105, eindigt met de constatering dat de oude stad zelf de beste bewaarplaats is voor de historische bouwfragmenten.
Stadsherstel heeft al eerder wat toppen herplaatst: Kalkmarkt 13, Nieuwendijk 1, Sint Nicolaasstraat 54, Singel 413 en Bloemgracht 37.

De zandstenen bekroning van Lange Leidsedwarsstraat 109 uitgelegd op de werf van Monumentenzorg.

Onlangs heeft Stadsherstel een top herplaatst op Prinsengracht 1A. Deze top komt van Lange Leidsedwarsstraat 109. Op een van de afgebeelde foto's is deze halsgevel nog met zijn tweelingbroertje terug te vinden. In de zestiger jaren moet deze tweeling gesloopt zijn. Beide toppen kwamen op de werf van Monumentenzorg terecht. Een andere foto uit het archief van Monumentenzorg laat de top op die werf zien, neergelegd op de grond. Om deze top met het nummer 27 (geschreven op de losse zandstenen stukken) goed te kunnen fotograferen is de fotograaf op een ladder geklommen. Ladder en fotograaf zijn nog als schaduw te zien op deze unieke foto.

De halsgevel-tweeling Lange Leidsedwarsstraat 107-109 van even na 1970 is in de jaren '60 gesloopt (foto Bureau Monumentenzorg uit 1961).

In 1986 is deze top herplaatst op Prinsengracht 1A in opdracht van Stadsherstel. Eén van de mensen van het architectenbureau Rappange die zich daarmee het meest heeft beziggehouden, is Joop van Druten. Bij zijn 25-jarig jubileum bij het architectenbureau werd er een gevelsteen onthuld op Reestraat 7. In 'De Lamp' nummer 78 van maart 1983 stond er een verhaal over deze gevelsteen met als opschrift zijn initialen (J.v.D.) en zijn werk (tekenaar) en het jaar van het jubileum (1982).
Prinsengracht 1A is in wezen nog een 17de-eeuws huis. Achter de houten onderpui zit nog een 4,42 meter hoog voorhuis. Op een oude overzichtsfoto is zelfs met een loep niet te zien, of het een klok- of halsgevel was. Op 9 april 1903 kreeg de toenmalige eigenaar toestemming om het halsgeveltje te herstellen. In die tijd zullen de klauwstukken van de top verwijderd zijn en de top veranderd zijn tot een tuitgevel. Om de huidige top erop te zetten is de 1,82 meter brede hals ±15 centimeter verlaagd.
Het lijkt een goede zaak, zandstenen toppen te blijven herplaatsen. Er liggen nog 50 toppen te wachten. Misschien is het een idee om met een klein steentje aan te geven, waar zo'n top vandaan komt en wanneer die herplaatst is. Op zoveel andere plaatsen kunnen toppen herplaatst worden. Vooral als er sprake is van een monumentale wand lijkt het mij verantwoord om het pand 'op te poetsen'.

	Deze foto van september 1977 laat de fraaie, verhoogde halsgevel zien van Zwanenburgerstraat 4. Samen met 6, 8 en 10 waren dit de laatste 4 huizen die op het oude Waterlooplein nog overeind stonden. Niet lang na het nemen van deze foto werden deze huizen gesloopt. De gave zandstenen ornamenten aan de top zijn bewaard gebleven en wachten op de werf van Monumentenzorg op herplaatsing.
	Op nog veel plaatsen in de oude stad zouden toppen herplaatst kunnen worden. Hier een beeld van de mismaakte toppen van Spuistraat 267. Het is duidelijk te zien dat dit ooit een halsgeveltweeling was. Kunnen hier klauwstukken en bijpassende frontons herplaatst worden?

De laatste afgebeelde foto laat Spuistraat 267 zien. Deze mismaakte halsgeveltweeling laat een ideaal stel zien voor een herplaatsing. Het lijkt een goed idee dat Monumentenzorg die toppen tegen kostprijs ter beschikking stelt aan de eigenaar, met de plicht om ze te herplaatsen op deze tweeling.

Hans Tulleners

(Uit: De Lamp van Diogenes 103, mei 1987)