Nieuwbouw in de oude stad

De wens om eigentijds te zijn

Merkwaardig is het om uitgerekend in de historische binnenstad af te zien van de daar gebruikelijke en goed passende baksteen, en moderne betonnen prefab-elementen te gebruiken, terwijl in omgevingen zonder historische binding, b.v. in de buitenwijken, baksteen op grote schaal in de buitengevels wordt toegepast. Kennelijk prikkelt een historische omgeving sommige ontwerpers om juist daar met iets demonstratief - eigentijds voor de dag te komen. Zij zijn dan ineens blind voor de simpele visuele gegevens van de context waarin hun nieuwe gebouw te zien zal zijn.
Deze benaderingswijze van de oude binnenstad heeft iets weg van het aanvullen van de ontbrekende poot van een antieke tafel met een glimmend stalen pijp, een restauratiemethode waarvoor niet iedereen zal zwichten.

Aanpassing

Nu bestaat er inderdaad een school van architecten en architectuurcritici die elke vorm van aanpassing aan het bestaande principieel afwijst. Aangepaste gebouwen achten zij gekunsteld of kleurloos. Zij voeren aan, dat architectuur een uitdrukking moet zijn van de eigen tijd, zoals door de eeuwen heen het geval is geweest. Wanneer onze tijd met zich meebrengt, dat wij niet die harmonische eenheid kunnen bereiken, die het bezit was van voorbije perioden, dan zal men dit volgens hen toch moeten accepteren, aangezien ieder tijdperk in de geschiedenis zijn eigen, unieke uitdrukking in de architectuur moet krijgen. Hiermee suggereren deze pragmatische filosofen, die zichzelf prijzen om hun contact met de werkelijkheid, dat de door hen gekozen vormgeving het onvermijdelijke gevolg is van de moderne samenleving. Toch is deze verdediging van niet-passende architectuur heel zwak. Men zou nog over het volgende kunnen kibbelen:

Hoe ziet de werkelijkheid van van daag er eigenlijk uit? Is bij voorbeeld het verschijnsel monumentenzorg en stadsconservatie daaruit weg te denken?
Wie bepaalt hoe de werkelijkheid van vandaag eruit ziet? De architect, de historicus, of wij met zijn allen?
Moet deze werkelijkheid überhaupt worden uitgedrukt in de architectuur, behoort dit tot de opdracht van het vakgebied? En zo ja, heeft dit dan grotere prioriteit dan de wensen van bijv. de bewoners van een buurt? Door welke vormentaal en stijl wordt de werkelijkheid van nu het beste gekarakteriseerd?
De gedachte dat architectuur een weerspiegeling moet zijn van de eigen tijd is eeen duidelijke echo van een in oorsprong 19de-eeuwse ideologische theorie die door de filosoof Karl Popper 'historicisme' is genoemd. Historicisme is het willen voorspellen van een gedragslijn voor heden en toekomst door een vooringenomen interpretatie van de geschiedenis. Men probeert dan tendenzen, patronen of 'wetmatigheden' te ontdekken, volgens welke de geschiedenis zou verlopen.
Een voorbeeld van historicisme is het geloof dat iedere periode in de geschiedenis wordt gekenmerkt door een eigen tijdgeest, de essentie van een eeuw, die op alle aspecten van maatschappelijk leven (politiek, economie, godsdienst, kunst) zijn stempel drukt of hoort te drukken. Deze tijdgeest bestaat onafhankelijk van de menselijke wil of wensen. Het intuïtief kennen van de tijdgeest van voorbije perioden, of van de eigen tijd, is een sleutel tot de kennis van het verleden, en laat ook zien welke weg door de mensheid in de nabije toekomst gevolgd moet worden.
Een belangrijk element in het historicisme is de preoccupatie met de toekomst, en de nadruk op vooruitgang en het nieuwe, omdat gemeend wordt, dat de tijdperken in de geschiedenis elkaar opvolgen langs een lijn van evolutie en ontwikkeling. Volgens Popper vormde het fenomeen van de industrie en natuurwetenschappelijke vooruitgang de inspiratie tot dit 19de-eeuwse historicisme.

Wetten

Deze o.a. vanwege het deterministische element volstrekt verwerpelijke theorie, waarmee zowel fascisten als communisten de opbouw van een totalitaire staat hebben gelegitimeerd door te schermen met de door hen ontdekte 'onverbiddelijke wetten van de geschiedenis', is door Karl Popper in 1957 grondig weerlegd. Later schreef hij, dat hij zich pas na de publikatie van zijn boek realiseerde, hoe groot de invloed van het historicisme nog steeds was. Niet alleen in de politiek, maar vooral ook in de kunst en muziek, waar een totaal zinloos idee van vooruitgang en nieuwheid een zeer destructieve rol speelde volgens hem. De vergissing komt hier eigenlijk voort uit de verwarring van natuurwetenschappen en techniek, die vooruitgaan, met de kunst, die voortgaat, d.w.z. alleen verandert.
Wat de architectuur betreft, moge het duidelijk zijn, dat deze Zeitgeist-filosofie gemakkelijk kan leiden tot het verwerpen van iedere gelijkenis van de architectuur met die van vroegere perioden, tot een obsessie met het 'echt eigentijds' zijn. Met traditionele vormen drukt men immers een verouderde tijdgeest uit, hetgeen betekent, dat men achter loopt, dat men een kind is van vorige eeuwen; door daarentegen te contrasteren, behoort men tot de avant-garde. In deze gedachtengang is cultuur niet langer meer cumulatief, maar innovationistisch in de betekenis, dat het oude wordt vervangen door het nieuwe, niet omdat het nieuwe beter is, maar omdat het nieuw is. Traditionele baksteen wordt dan vervangen door betonnen prefab-elementen, niet omdat deze beter zijn, maar omdat zij het aureool van geavanceerde nieuwheid hebben.

(...)

Ondanks alle vernietigende kritiek op historicisme die er is geweest, is het Zeitgeist-geloof onder architecten en slecht geïnformeerde architectuurcritici nog springlevend. (In het NRC-Handelsblad van 16 november 1983 werd door de stichting Hoogbouw, die superhoogbouw gaat propageren, naar voren gebracht, dat hoogbouw als vorm dient om onze tijd uit te drukken).
De grote ironie is echter, dat veel van de architecten die nog in de Zeitgeist-filosofie geloven, tegelijkertijd geloven in een menselijke maat, d.w.z. geborgenheid, herkenbaarheid, identiteit, zich ergens thuis kunnen voelen. En dat wordt nu juist het beste of zelfs uitsluitend gewaarborgd in een leefmilieu met een historische dimensie!

drs. J.M. Herfst

(Uit: De Lamp van Diogenes 87, september 1984)