Behoud en vernieuwing aan het Rusland

De verdwenen kerk 'De Ster' aan het Rusland heb ik nog gekend. De Historische Gids van d'Ailly meldt dat het gebouw tussen 1848 en 1864 werd opgericht ter plaatse van een schuilkerk, in 1929 plechtig als kerk werd gesloten en in 1955 is afgebroken om plaats te maken voor een modern bedrijfspand.

Eén van de twee ingangen van de parallel achter de straat gebouwde kerk 'De Ster'.

In Wagenaar kan men over die vroegere schuilkerk lezen: "In de Spinhuissteeg, waar De Ster op de deur staat, is eene kerk die thans, door drie Paters van de Orde der Augustijnen bediend wordt. 't Gebouw plagt in de voorgaande eeuwe, gebruikt te worden tot een Pakhuis, waar de goederen, die, door de Comisen der Admiraliteit, werden aangehaald, gebergd werden.... Doch in 't jaar 1699 betrokken de Augustijnen het gebouw in de Spinhuissteeg welk, van binnen, tot een hooge en deftige Kerk vertimmerd werdt. Zij heeft twee galerijen, die op vier ronde kolommen rusten. Regt tegenover 't Altaar, welk zinlijk gebouwd is, heeft men eene afgeschooten zitplaats voor de voornaamsten uit de gemeente. De Predikstoel munt uit in fraaiheid. Ook zijn er verscheiden konstige Schilderijen, in deze Kerk".

De tweede kerk en Proost en Brandt

Gevelwand met het door de panden 9-13 gescheiden papierpakhuis.	Dezelfde situatie voorjaar 1988. Het papierpakhuis is na 30 jaar gesloopt.

Dat moet een indrukwekkend gebouw zijn geweest, verscholen tussen de Spinhuissteeg en het Rusland. De midden-19de-eeuwse opvolger had ook grote kwaliteiten, tenminste in het interieur. De ingang aan het Rusland stelde niet veel voor, maar van binnen was de ruimte van eenzelfde orde als de Mozes en Aaron, met hoge gepleisterde kolommen en een klassicistische detaillering van pilasters, kapitelen en kroonlijsten.
Ook in zijn ontluisterde verschijning als papierpakhuis van Proost en Brandt was het een imposante ruimte, die zonder veel moeite ingericht zou kunnen worden als gehoorzaal voor de Universiteit op enkele minuten afstand van de Oude Manhuispoort. Eigenares van het gebouw was echter Proost en Brandt n. v., binderij, papierhandel en uitgeverij, gevestigd in het nabije hoekpand Kloveniersburgwal-Rusland (het 'Wapen van Amsterdam'). Het gold in die jaren nog als een vanzelfsprekende zaak dat groeiende bedrijven in de binnenstad omliggende panden kochten om deze te verbouwen of te vervangen. De enige rem was de woningnood; om woonruimte aan haar bestemming te onttrekken had een bedrijf toestemming van burgemeester en wethouders nodig, tegen betaling aan het Fonds voor Woningonttrekking. De voormalige kerk was al in gebruik als bedrijfsruimte en viel niet onder de bescherming van de tijdelijke Wet Monumentenzorg; de sloopvergunning leverde daarom geen problemen op.

De nu in het zicht gekomen achtergevel van Spinhuissteeg 4.	Het overblijfsel van 'De Ster' is de hier losstaande gevel aan de Spinhuissteeg.

Alleen de gevel langs de Spinhuissteeg bleef staan. Aan het Rusland moesten echter ook de twee smalle 18de-eeuwse pandjes nrs. 11 en 13 gehandhaafd blijven, met hun iets bredere belending nr. 9, dit tot ergernis van architect Nielsen, die vond dat daardoor de sterke horizontale lijnen van zijn gevelontwerp op ontoelaatbare wijze werden onderbroken.
Het getij keerde. Op de concentratie van het bedrijfsleven in de binnenstad volgde de trek naar buiten, naar indus trieterreinen langs de ringweg. Daar is ruimte beschikbaar voor moderne gebouwen en transportmiddelen. Ook Proost en Brandt trok weg. Het zware betonnen papierpakhuis met zijn fantasieloze gevel aan het Rusland is gesloopt. Slechts de in 1955 gespaarde resten van de oudere bebouwing staan nog overeind.

Gemiste kans

Een pijnlijk en leerzaam verhaal, één van de vele voorbeelden van het korte-termijn-denken dat de monumenten blijft bedreigen. Het kerkgebouw De Ster zou nu zonder enige reserve opgenomen zijn in het register van wettelijk beschermde monumenten. Er zijn niet zo veel goede gebouwen in Amsterdam uit het midden van de 19de-eeuw. Het interieur van De Ster had de kwaliteit van de exterieurs van de voormalige Nederlandse Bank aan de Oude Turfmarkt of van het tegenoverliggende Arti et Amicitiae: het was koel en statig en het had een goede akoestiek. De bedrijfsbestemming waaraan het gebouw werd opgeofferd, heeft slechts enkele tientallen jaren geduurd. Een universitaire bestemming van de kerk had toen voor de hand gelegen. De universiteit was nog een gemeentelijke instelling. Een ruilovereenkomst met de gemeente, waarbij Proost en Brandt een goede plek op een industrieterrein zou hebben gekregen, was ook in die jaren al mogelijk geweest. Men heeft de kansen niet gezien, en geen geduld gehad.

Het volgende hoofdstuk

De gebouwen van Proost en Brandt links en rechts van het Rusland, zijn gekocht door SAS International Hotels, een Scandinavische hotelketen, die reeds 14 hotels in bedrijf heeft en via samenwerkingsverbanden gelieerd is met 70 hotels in de hele wereld. De Amsterdamse vestiging, genaamd SAS Royal Hotel, moet in 1990 gereed zijn. In het oude 'Wapen van Amsterdam' op de hoek van de Kloveniersburgwal komen 70 kamers met allerlei voorzieningen voor zakelijke conferenties, en aan de noordzijde, ter plaatse van de verdwenen schuilkerk en belendingen, nog eens 190 kamers, restaurants, bars, winkeltjes en wat er verder bij hoort. Een tunnel zal beide gebouwen verbinden. De totale investeringskosten zijn berekend op 75 miljoen.

Kunnen wij daar als liefhebbers van onze binnenstad blij mee zijn? In sommige opzichten natuurlijk wél. Leegstaande bedrijfsgebouwen worden zieke plekken in de stad, die verval in de naaste omgeving bevorderen. Vaak zijn dergelijke gebouwen dan gekraakt, en ten slotte door de gemeente aangekocht om voor veel geld te worden verbouwd tot woningen voor de krakers. Afgezien van de vraag, of die 'oplossing' voldoet aan eisen van rechtvaardigheid ten aanzien van de vele woningzoekenden die wél op hun beurt wachten of die wél voor hun woning willen betalen, weet iedereen zo langzamerhand dat de gemeente financieel niet bij machte is om op die weg voort te gaan. Dat de ene bedrijfsbestemming door een andere wordt vervangen, is geen reden tot protest. Een hotel, ook een luxe hotel voor veel verterende zakenlieden, is geen slechtere bestemming dan een papiermagazijn. Het verschaft werkgelegenheid en omzet voor veel winkels. De bedrijvigheid van scheepvaart, handel en nijverheid van ruim een halve eeuw geleden is nu eenmaal in die vorm verdwenen, Amsterdam moet het nu grotendeels hebben van toerisme, of wij nu het prettig vinden of niet.

Het nieuwe gezicht

Rusland 9-13 in 1963	Rusland 9-13 in 1978

Een verandering van bedrijfsbestemming, waarvoor 75 miljoen wordt geïnvesteerd, biedt de kans om een stukje binnenstad op te knappen en vergissingen uit het verleden te herstellen. Een goed voorbeeld gaf het Pulitzer-complex tussen de Prinsengracht en de Keizersgracht. Ook SAS Royal heeft die kans. Niemand zal de sloping betreuren van het bouwsel dat voor Proost en Brandt verrees. Het 'Wapen van Amsterdam' is sinds 1912 ontsierd door een lelijke glazen kap, de nieuwe eigenaar zou hetzelfde kunnen doen als de stempelfabriek Posthumus, die in 1956 de oorspronkelijke dakvorm herstelde van het aan de bovenzijde verknoeide huis d'Ladder Jacobs, Voorburgwal 316. Wederom kunnen wij dankbaar zijn voor het feit dat de panden Rusland 9, 11 en 13 gehandhaafd blijven. Dat is niet het enige. Ook de nummers Rusland 19 en 21, waarvan de gevels met hun fraaie puien en kroonlijsten al in 1934 werden gerestaureerd, en aan de andere kant van het blok Spinhuissteeg 4, maken deel uit van het SAS-project. Al het oude metselwerk is gestut en geschoord en daartussen gaapt nu de bouwput als een gigantische uitgeboorde kies. Zeker zou het voor de organisatie van het bouwwerk eenvoudiger en goedkoper zijn geweest om de kerkmuur langs de Spinhuissteeg en de 'ingepakte huisjes ter weerszij van het bouwterrein' meteen maar weg te ruimen. Dat had minder moeite gekost dan het 30 jaar oude papierpakhuis.

'Artist impression' van het project SAS Royal Hotel, noordgevel aan het Rusland.

De SAS-vestiging omvat een flinke portie restauratie; reden tot waardering. Natuurlijk kan daartegen het bezwaar worden gemaakt dat de gespaarde panden hun bouwkundige zelfstandigheid verliezen, dat het fragmenten zijn, of stukjes coulisse waarachter een totaal andersoortig gebouw schuilgaat. Dat kan niet worden ontkend, maar het is altijd beter, en het handhaaft méér van het Amsterdamse binnenstadskarakter dan een totale nieuwbouw.
Ter weerszij van Rusland 9-11-13 zal de nieuwbouw zijn eigen gezicht tonen. Het informatieblaadje van SAS citeert een uitspraak van de heer Terje Myklebust, president-directeur van SAS-International Hotels: 'Wij zijn tevreden met de harmonische combinatie van oude en nieuwe elementen, zonder dat dit ten koste is gegaan van de efficiency of service'. De bijgevoegde plaat-foto van een z.g. 'artist impression' doet twijfel rijzen aan die harmonische combinatie. Dat de tekenaar het Rusland breder voorstelt dan wij het straatje kennen is tot daaraan toe, maar dat hij de hoogte wegmoffelt is ernstiger. Het nieuwe gebouw zal zeven verdiepingen tellen en daardoor vele meters boven de belendingen uitsteken. Die bouwhoogte is van groter belang voor het stadsbeeld dan de modieuze glasgevels, waarvan men inderdaad kan zeggen dat zij wat luchtiger zijn dan hun plompe voorgangers.
Hoe het nieuwe gezicht van het Rusland in werkelijkheid wordt zullen wij pas over een jaar kunnen beoordelen. Voorlopig is wel de conclusie dat de bouwhoogte in de binnenstad strakker gehandhaafd moet worden.

Geurt Brinkgreve

(Uit: De Lamp van Diogenes 110, juli 1988.)