Gedenkteken de Grenspaal

De Sint Antoniesluis tussen de Jodenbreestraat en de Sint Antoniesbreestraat markeert de na hevige controverses bereikte grens tussen de saneringsopvattingen van de wederopbouwplannen-1953, die onder meer in de Weesperstraat zijn gerealiseerd, en de stadsvernieuwing-nieuwe-stijl die herstel van de woonfunctie beoogt en het historische stratenbeloop respecteert.

Deze situatie bracht de beeldhouwer Hans 't Mannetje, die tot voor kort in de nabijgelegen voormalige synagoge Uilenburg een atelier leidde voor de restauratie van decoratief beeldhouwwerk aan monumenten, op het idee, voor de Sint Antoniesluis een gedenkteken te ontwerpen, samengesteld uit fragmenten van gesloopte gebouwen. Veel van dergelijke brokstukken waren in de loop der jaren op het synagogeterrein opgeslagen. Een daarvan was een beschadigde natuurstenen schildpad, waarvan de herkomst niet bekend is. Verder lag er een blok hardsteen dat blijkens het opschrift eens een borstbeeld van Rembrandt had gedragen, maar niemand weet waar. Wel bekend is de herkomst van een zware hardstenen kolom, die was weggezakt in het synagogeterrein. Deze maakte eens deel uit van het gebouw 'Algemene Maatschappij tot Levensverzekering' van Berlage aan het Damrak, ter plaatse van het woonhuis van de in 1904 overleden schrijver Justus van Maurik. Op die plek staat nu het gebouw van C & A.

Op vernuftige wijze heeft Hans 't Mannetje deze toevallig bewaard gebleven brokken samengevoegd tot een zinvol geheel. In het Rembrandt-blok werd op één zijde de tekst gehakt: 'Tot hier verdween het oude stadspatroon / van hier begon de stadsvernieuwing in deze buurt / ter herinnering werd dit gedenkteken opgericht'. Aan de andere kant van het voetstuk staat, als verwijzing naar de verdwenen Jodenbuurt, het bekend kwatrijn van Jacob Israël de Haan:

Die te Amsterdam vaak zei: 'Jeruzalem'
en naar Jeruzalem gedreven kwam,
Hij zegt met een mijmrende stem
'Amsterdam, Amsterdam. '

Het voetstuk draagt de schildpad, die zelf het voetstuk vormt van de kolom met het opschrift: 'De tijd kruipt met het bouwwerk heen, van hier van daar rest soms een steen'. De schildpad kreeg een nieuwe kop en een marmeren zadel als overgang naar de kolom.
De plek werd door de gemeentelijke diensten bepaald op het oostelijke bruggenhoofd van de Sint Antoniesluis. De stichting Amsterdam Versierd, die een jaar geleden aan het Rokin een ander gedenkteken aan de geschiedenis van Amsterdam realiseerde door de reconstructie van één kolom van de in 1908 gesloopte Nieuwezijds Kapel, fungeerde als opdrachtgever. Financiële bijdragen kwamen van de aannemingsbedrijven Schakel en Schrale, De Nijs en Zn., Smits Stadswerk, Nannings en Zn. en Sanders Verenigde Bedrijven alsmede van de stichting De Pinto. Door verschillende omstandigheden, waaronder de liquidatie en ontruiming van het restauratie-atelier Uilenburg en het overleg met de bewonersraad Nieuwmarkt, moest de plaatsing worden uitgesteld. Op 16 januari had de Dienst Openbare Werken de opbouw voltooid van de grenspaal die de herinnering vasthoudt aan een voor Amsterdam belangrijke beleidsombuiging.

(Uit: Binnenstad 114, maart 1989)