Plafondschilderingen I

De 17de eeuwse plafondschilderingen van Herengracht 150-152

Woonhuisinterieurs

Interieurs van woonhuismonumenten vormen een blinde vlek van de monumentenzorg. Formeel is een Rijksmonument in zijn geheel beschermd, maar zolang het interieur niet in de officiële beschrijving is opgenomen, is bescherming een moeilijke zaak. Bij sommige verbouwingen verdwijnen waardevolle interieurs zelfs in de container, zo snel en illegaal mogelijk om te voorkomen dat officiële instanties er lucht van krijgen. Maar zo gaat het gelukkig niet altijd en zeker niet als eigenaren-bewoners iets waardevols achter betimmeringen en stucplafonds aantreffen.
Herengracht 150: vóór restauratie

In 1993 begon de restauratie van de van oorsprong zeventiende eeuwse panden Herengracht 150/hoek Leliegracht en Herengracht 152. Bij het uitpellen kwamen waardevolle plafondbeschilderingen uit de zeventiende eeuw tevoorschijn. Vorig jaar is een deel hiervan gerestaureerd. De schilderingen zijn interessant, omdat zeventiende eeuwse interieurelementen in Amsterdam relatief zeldzaam zijn.

Zeventiende eeuwse beschilderingen zeldzaam

De meeste plafondschilderingen die we in Amsterdam aantreffen zijn uit de achttiende of negentiende eeuw. Oudere plafondschilderingen zijn uiterst zeldzaam. De oudste plafondbeschilderingen in Amsterdam bevinden zich in de Oude Kerk. Op steenworp afstand daarvan dateren de oudste plafondbeschilderingen in een woonhuis, Sint Annenstraat 12 (1), uit 1585. Het was van oudsher gebruikelijk om de beschilderingen direct aan te brengen op de balken en planken van het plafond (vloerdelen) en deze traditie bleef gedurende de gehele zeventiende eeuw in zwang, ook al veranderde de stijl van de beschilderingen met de smaak van de tijd. Zeventiende eeuwse beschilderingen bestaan doorgaans uit decoratieve voorstellingen zoals bloemen en ranken, vaak in ronde of spiraalvormige patronen aangebracht en vaak versierd met bloemrozetten. Naast bloemen en ranken komen ook engel-, mens- en dierfiguren voor. Later in de zeventiende eeuw zien we complete allegorische voorstellingen verschijnen. In de achttiende eeuw wilde men de constructie van het huis aan het zicht onttrekken om op typisch Barokke wijze een huis in een huis te bouwen. De balkenlaag verdween achter een verlaagd plafond dat weldadig werd versierd met stucwerk en zogenaamde “zolderstukken”: op doek aangebrachte plafondschilderingen, doorgaans met allegorische voorstellingen. Soms werd direct op het stucplafond geschilderd, maar meestal gebeurde dat op doek. De meeste zeventiende eeuwse huizen zijn in de achttiende eeuw verbouwd. Daar het belangrijkste onderdeel van het achttiende eeuwse interieur het plafond is, is het niet vreemd dat we in Amsterdam zo weinig zeventiende eeuwse plafonds aantreffen. Echter, het aanbrengen van een verlaagd plafond betekende doorgaans niet de sloop van balkenlaag en vloerdelen; ze verdwenen slechts uit het zicht. Zodoende doet men bij restauraties, waarbij het verlaagde plafond (al dan niet tijdelijk) wordt weggenomen, soms spectaculaire ontdekkingen.

Ontdekkingen achter het stucplafond

Groenburgwal 61: plafondbeschildering van de voorkamer
Groenburgwal 61: plafondbeschildering van de achterkamer (foto's Walther Schoonenberg)

Zo werden in 1960 in Herengracht 168 (thans Theaterinstituut) achter het achttiende eeuwse verlaagde plafond met plafondschilderingen nog oudere beschilderingen aangetroffen, namelijk uit het bouwjaar van het pand (1638). De beschilderingen bestaan o.a. uit kinderfiguurtjes. (2) Een ander voorbeeld is Groenburgwal 61, waar in 1975 achter het stucplafond prachtige beschilderingen werden ontdekt, bestaande uit voluutachtige bloemmotieven op een ossebloed achtergrond in de voorkamer en bloem-, vogel- en engelmotieven op een lichtblauwe achtergrond in de achterkamer. (3) De beschilderingen dateren uit 1633: het jaartal is aangebracht op het plafond in de achterkamer. Het laatste voorbeeld dat wij hier willen noemen, is Herengracht 178. In 1985 werd bij het verwijderen van het stucplafond in de zaal van het achterhuis een bijzonder gave zeventiende eeuwse plafondschildering aangetroffen. De schildering bestaat uit cartouches met engelfiguren en guirlandes met ooft en wordt gedateerd op ±1640. (4) De basiskleur is paars.

Herengracht 150-152

Herengracht 150: plafondschilderingen na restauratie (foto's Walther Schoonenberg)

Dan nu Herengracht 150 en 152. Oorspronkelijk vormden deze twee panden samen met Herengracht 154 een trapgevel-drieling uit 1617, de oorspronkelijke bebouwing op deze plaats na de stadsuitleg van 1613. (5) Herengracht 152 is nog het meest intact: de voorgevel doet ondanks de latere verbouwingen nog steeds denken aan de renaissance-trapgevel uit 1617. De gevelsteen met de stralende zon laat de huisnaam zien: “De Son”. Herengracht 150, het hoekhuis, werd in ±1750 verbouwd. Het pand kreeg toen een halsgevel in Lodewijk XV-stijl, maar het huis erachter bleef staan. Herengracht 154 is het meest veranderd. Het oorspronkelijke huis is in in de achttiende eeuw verbouwd (zie de afbeelding uit het Grachtenboek van Caspar Philips, gedateerd 1770) en in ±1910 met de grond gelijk maakt. Daarna werd het huidige pand opgetrokken, het enige lelijke pand in de verder gave gevelwand tussen Leliegracht en Raadhuisstraat.

Tandarts Erik Schotman (47) kocht het hoekpand Herengracht 150 in 1992. Begin 1993 sloopte hij twee verlaagde plafonds, waarna hij oog in oog kwam te staan met restanten van de oorspronkelijke zeventiende eeuwse plafondschilderingen. Een opmerkelijke ontdekking die voor hem als een grote verrassing kwam. De restauratie werd uitbesteed en vond in 1996 plaats: twee-en-een- halve maand is eraan gewerkt. In het buurhuis Herengracht 152 werden exact dezelfde plafondschilderingen ontdekt, maar deze zijn nog niet gerestaureerd. De beschilderingen tonen druivenranken zoals dat begin zeventiende eeuw gebruikelijk was. Behalve bloem- en fruitmotieven komen enkele cartouches voor (op de zijkanten van de balken), vergelijkbaar met die van Herengracht 178 uit ±1640. De kleur is een donkere oker. Daar in Herengracht 152 dezelfde plafondbeschilderingen werden aangetroffen, is het waarschijnlijk dat de beschilderingen dateren uit de bouwtijd van de trapgevel-drieling, dus 1617. Daarmee behoren ze, voor zover bekend, tot de oudste plafondschilderingen van Amsterdam.

Walther Schoonenberg

Voetnoten:
(1) Zie: Sint Annenstraat 12, in: Binnenstad 168, januari 1998.
(2) Zie: Bouwen in Amsterdam, H.J. Zantkuijl, 1993, blz. 486.
(3) Zie: 'Schilderingen achter Negentiende Eeuwse Stucplafonds', Josephine Huyzer, in: De Lamp van Diogenes, 9de jaargang, no. 31 (februari 1975), blz. 6.
(4) Zie: NRC Handelsblad, 27 augustus 1985, Amsterdams Stadsblad, 28 augustus 1985.
(5) Zie: Vier Eeuwen Herengracht, Amstelodamum, 1976, blz. 447-448.

(Uit: Binnenstad 165, september 1997)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.