De Haringpakkerstoren

Toen Pierre Fouquet ruim 200 jaar geleden zijn beroemde prentenatlas van Amsterdam uitgaf, stond op het punt waar het Singel uitmondde in het IJ een toren, bekend als de Haringpakkerstoren, omdat op dat deel van wat nu Prins Hendrikkade heet, de haring werd gezouten en gekuipt. Van oorsprong was het, net als de Montelbaanstoren, een middeleeuws vestingwerk, waarop in 1607, waarschijnlijk naar ontwerp van Hendrick de Keyser, een sierlijke spits werd getimmerd met een vergulde haring als windwijzer.

De toren was een baken in het beroemde waterfront, van verre al zichtbaar over het IJ. Achter de toren liep een steegje naar de Nieuwendijk, de Panaalsteeg. De toren werd in 1829 afgebroken, evenals de Jan Roodenpoortstoren, omdat men het onderhoud te duur vond. Bijna was ook de Waag in die bezuinigingsoperatie meegenomen.
Van de eens zo markante situatie is weinig overgebleven, maar toch genoeg om met aandacht rond te kijken. Aan de overzijde van het Singel staat het imposante woon-pakhuis "de Kruiwagen", dat omstreeks 1960 werd gerestaureerd. De oude Haarlemmersluis is er gelukkig nog. Ter weerszij van de sluis zijn twee voor het stadsbeeld belangrijke hoeken Singel-Nieuwendijk en Singel-Haarlemmerstraat, na jarenlang in de stutten te hebben gehangen, door Stadsherstel gerestaureerd, aansluitend bij de elf Stadsherstel-monumenten aan de Stromarkt.

De Panaalsteeg is een slop geworden, toen de doorgang naar de Nieuwendijk werd dichtgebouwd. De nummers Panaalsteeg 2 en 4 zijn vervallen onderstukken, maar daarnaast, genummerd Prins Hendrikkade 5, staat een gaaf vroeg-17de-eeuws trapgevelhuis in de rooilijn Panaalsteeg.
Niemand zal bestrijden dat op dit vervuilde hoekje iets moet gebeuren. De gebruikelijke gang van zaken is dan: een ondernemer koopt de bouwvallen, vraagt en krijgt van de gemeentelijke diensten medewerking om het volume te vergroten, in de hoogte en, zoals hier, door aankoop van een stukje openbare weg. Hij laat vervolgens een ontwerp maken dat 'goed ligt' bij de collega-architecten van de Welstandscommissie. Of het gebouw iets zal bijdragen aan het historische stadsbeeld, is niet zijn eerste zorg; het gaat om het rendement. De gemeente komt zonder financiële pijn van een rotte kies af, ook dat is een pluspunt.
Ditmaal ging er iets mis. In Binnenstad 168 staat het verhaal van de vergadering van de raadscommissie voor stadsvernieuwing e.a., die "nee" zei tegen de schetsontwerpen voor de nieuwbouw-Panaalsteeg. Wat nu?
Wanneer wij de vraag, wat er op dit in het oog lopende punt zou moeten gebeuren, nu eens van de andere kant bekijken, uitgaande van het door restauraties herleefde stadsbeeld ter weerszij van de Haarlemmersluis, dan komt een gedachte op die zeker een gehuil van verontwaardiging zal ontlokken aan iedereen die in zijn hart het beschermde stadsgezicht maar onzin vindt. Die eigenlijk verboden gedachte is: bekijk de invulling van het hoekje Panaalsteeg vanaf de overkant van het Open Havenfront, waar de mega-beschuitbus van het Wagon Lits-kantoor staat. Dan vraagt de situatie om een spectaculair gebaar, namelijk een nauwkeurige reconstructie van de Haringpakkerstoren precies op de plek, waar hij heeft gestaan. De door B. en W. op het benauwde terreintje Panaalsteeg wenselijk geachte horeca- en kantoorbestemming kan in dat geval een ruimere en betere plek krijgen rondom de torenvoet, waar, zoals de afbeelding laat zien, destijds ook al bebouwing stond. De haveloze onderstukken aan het steegje kunnen plaatsmaken voor nieuwe huizen die passen bij het pand Prins Hendrikkade 5 en bij de herbouwde toren.

Onze vereniging schreef op 20 augustus 1997 een brief aan de Gemeenteraad die eindigt met het verzoek "opdracht te geven voor een 'postzegelplan' voor de Panaalsteeg en de directe omgeving, uitgaande van de historische rooilijnen en bebouwing, c.q. resten daarvan, zodat deze eens zo markante hoek van de binnenstad, met als middelpunt de Haringpakkerstoren, weer iets van zijn vroegere allure terugkrijgt."
Natuurlijk wordt er onmiddellijk een zak vol bezwaren uitgestrooid: het verkeer, de kosten en zo meer. Dat kan allemaal bekeken en berekend worden: er zijn trouwens al schetsen en studies over gemaakt.

De hoofdzaak is: durft Amsterdam de uitdaging aan om tegenover het Wagon Litskantoor een stuk historische Amsterdamse bouwkunst te doen herrijzen? Architecten zeggen wel eens dat hun gebouw "praat" met zijn omgeving. In de hier gedachte situatie zou dat een uitermate boeiende discussie worden!

Geurt Brinkgreve

Meer lezen:

[De Haringpakkerstoren] (Paul van Well)
[Panaalsteeg en Prins Hendrikkade 2, 3 en 4] (Frans Amende)

(Uit: Binnenstad 168, januari 1998)