Het oudste tuinhuis van Amsterdam?

Tuin en tuinhuis van G. Belin la Garde, Herengracht 412

Ik heb eens een tekeningetje gemaakt van de tuin van Herengracht 412. Uitgaande van de plattegrond van tuin en tuinhuis van Philips Vingboons trachtte ik me een beeld te vormen van de zeventiende- eeuwse tuin. Philips Vingboons (1607-1678) heeft niet alleen veel voorname panden aan de Heren- en Keizersgracht in Amsterdam gebouwd, maar was ook zo verstandig om zijn ontwerpen te publiceren, zodat we nu precies weten welke gebouwen van zijn hand zijn. In deze boeken vinden we plattegronden, opstanden en soms ook doorsneden van de huizen die hij ontworpen heeft. De plattegronden beslaan vaak niet alleen het huis, maar ook het erf met de tuin en het tuin- of het koetshuis. De grachtentuinen die hij ontworpen heeft zijn bij mijn weten de enige in Amsterdam die uit die tijd bewaard gebleven zijn.
Tekening van de 17de eeuwse tuin van Herengracht 412 (Juliet Oldenburger)

Destijds was ik er van overtuigd dat het huidige tuinhuis van Herengracht 412 in de achttiende eeuw voorzien was van een rijkversierde zandstenen opbouw boven de zeventiende-eeuwse kroonlijst, maar dat het gebouwtje zelf uit 1667, het bouwjaar van het huis, stamde. Omdat de indeling van de gevel van het tuinhuis exact correspondeert met de plattegrond van Philips Vingboons, had ik dit als vanzelfsprekend aangenomen. Ik was dan ook hoogst verbaasd toen Hans Tulleners vertelde dat het tuinhuis in de eerste helft van de achttiende eeuw gebouwd was.

We besloten te gaan kijken. Intussen sloegen we er de plattegrond van Vingboons nog eens op na. Op zich is het al bijzonder dat er een tiental duidelijke tuinontwerpen van zijn hand bewaard zijn gebleven, maar voor zover ik weet is dit de enige plattegrond van een tuinhuis. We weten natuurlijk niet of de tuin en het tuinhuis ook precies in deze vorm zijn geconstrueerd, maar in ieder geval geven de tekeningen een beeld van hoe stadstuinen er in die tijd uitgezien hebben. Als je de tekening beter bekijkt zie je een symmetrisch aangelegde tuin, ingedeeld in 4 vakken met in het midden een pad dat naar het tuinhuis leidt. De twee vakken achter het huis zijn geometrisch aangelegde perken, de vakken daarachter twee bleekveldjes. In de plattegrond van het tuinhuis staat geschreven: Cam., Hoenderhock en Was Huys. In het 'tuinhuis' bevond zich dus een kamer, een kippenhok en een ruimte waar men de was kon doen en waar wellicht ook een pomp stond.

Ontwerptekening voorgevel uit 1667 (Philips Vingboons) Grachtenboek Caspar Philips (1768/71)

In 1734 wordt Herengracht 412 verkocht aan Mr. Paulus Loot van Schooten. "Waarschijnlijk is hij het geweest, die de gevel in de door [Caspar] Philips afgebeelde toestand liet brengen met een meer geaccentueerde ingangspartij en stoephekken en die het zeer monumentale tuinhuis liet maken met zijn zandstenen, door een koepelachtig opzetstuk bekroonde middenpartij." Dit tuinhuis bestaat nog steeds. De tuin is nu een groot grasveld, maar werd destijds waarschijnlijk door dezelfde eigenaar gemoderniseerd naar de Franse mode van die tijd. Ik stel me voor dat het wat prozaïsche kippenhok achter in de tuin verbouwd werd tot lustprieel of 'speelhuys', zoals een tuinhuis toen genoemd werd, en dat de bleekveldjes op de schop gingen voor een tuin met broderieparterres: een elegant patroon van slingerende buxushagen in Lodewijk XIV-stijl.

Detail tuinhuis: het opzetstuk (foto's BMZ, 1976)

Aan de alliantiewapens boven de ingang van het tuinhuis zou men kunnen afleiden dat Paulus Loot het tuinhuis ingrijpend verbouwd heeft. Zowel op grond van de exacte overeenkomst van de huidige indeling van de gevel van het tuinhuis met de plattegrond van Vingboons, als op basis van de structuur van het metselwerk van de zijvleugels met rollagen (op hun kant liggende bakstenen boven de kozijnen) en klezoortjes (kwart-baksteentjes) op de hoeken, vermoed ik echter dat het tuinhuis in zijn kern zeventiende-eeuws is.

Ontwerptekening plattegrond huis en tuin (Philips Vingboons) Detail tuin en tuinhuis

Rest natuurlijk de vraag hoe tuin en tuinhuis er in de zeventiende eeuw uit hebben gezien. Het is niet zo eenvoudig om ons een beeld te vormen van het tuinhuis. Hiervoor kunnen we het beste te rade gaan bij schilderijen en prenten uit die tijd. Op de kaarten van Balthasar Florisz. uit 1625 en Jacob Bosch uit 1680 zijn verschillende koetshuizen aan de Kerkstraat en enkele minuscuul getekende tuinhuizen tussen de Heren- en de Keizersgracht te onderscheiden. Op een schilderij van Pieter de Hoogh dat zich in het Rijksmuseum bevindt, zien we een tuinhuis met kruiskozijnen en witte pilasters, een dakkapel bekroond door een fronton en zelfs een schoorsteen. Toch blijft het raden en het tuinhuis dat ik tekende met het halfcirkelvormige fronton boven de ingang is weliswaar ontleend aan het huidige fronton, maar berust verder geheel op fantasie. Door de plattegrond van Vingboons kunnen we ons echter wel een vrij nauwkeurig beeld vormen van de tuin. De perken achter het huis werden omzoomd door lage randen van bijvoorbeeld palm (Buxus 'Suffruticosa') of tijm en waren schaars beplant met bijzondere soorten bollen en vaste planten. Op de hoeken en andere in het oog springende punten plaatste men geschoren palm- of taxusboompjes, tuinbeelden of planten in potten, die vanwege hun exclusiviteit werden verzameld en gekweekt. Nu men de tuin opnieuw wil inrichten, zou ik het een goed idee vinden als men de plattegrond van Philips Vingboons tot uitgangspunt neemt.

Juliet Oldenburger

(Uit: Binnenstad 186, februari 2001)

Literatuur:
K. Ottenheym, Philips Vingboons architect (1607-1678), Zutphen 1989, p. 254.
H.F. Wijnman, Vier Eeuwen Herengracht, p. 540,541.

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.