Herengracht 481: een politiek programma in stucwerk

Plafond met stucwerk en plafondstuk (foto Walther Schoonenberg)
In de 'gouden bocht', bijna tegenover de Nieuwe Spiegelstraat, staat een dubbel huis met een rechte kroonlijst en 17de-eeuws gevelelementen zoals festoenen. Het oorspronkelijk 17de-eeuwse huis is in loop van de jaren ingrijpend gewijzigd: in de 18de eeuw en ook in de 19de eeuw, toen o.a. de stoep verdween en de ingang werd verplaatst naar het souterrain.

De gevels in dit deel van de 'gouden bocht' worden ontsierd door markiezen, die de gemeente destijds door de vingers heeft gezien omdat de in deze panden gevestigde banken en levensverzekeringsmaatschappijen een 'economisch belang' vertegenwoordigden. Inmiddels is de levensverzekeringsmaatschappij vertrokken, maar de markiezen bleven.
Achter de onopvallende gevel gaat een eveneens onopvallend interieur schuil, op één kamer op de hoofdverdieping na: de rechter achterkamer. Hier bevindt zich een vrijwel onbekend 18de-eeuws interieur, op het oog uit circa 1750, een zeer rijke marmeren schouw en een plafond met weldadig stucwerk en een groot plafondstuk. De geornamenteerde schouw in Lodewijk-XV-stijl (1740-1770) is geheel van marmer, ook de boezem. Er zijn in Amsterdam maar weinig voorbeelden van een dergelijke marmeren schoorsteenboezem. Een ander voorbeeld (uit 1765) bevindt zich in het huis Saxenburg, Keizersgracht 224, onderdeel van het Pulitzer Hotel.

Hoek van het stucplafond met kronen, stukgeslagen juk en vrijheidshoed, die de Vrijheid symboliseren. De Wijsheid met boeken, een lans en het schild van Medusa: attributen van de godin Athene.
Nota bene: Om het reliëf van het stucwerk door licht- en schaduwspel tot zijn recht te laten komen, werd 18de-eeuws stucwerk níet in meerdere kleuren geschilderd.

In het midden van het plafond in Herengracht 481 bevindt zich een groot plafondstuk in de stijl van Jacob de Wit (1695-1754). Het schilderstuk stelt de Apotheose van Hercules, voor: de god wordt, omringd door schikgodinnen, in toom gehouden en gedwongen tot matigheid en terughoudendheid. De adelaar aan de voeten van Hercules stelt Jupiter voor. Dit motief komt ook terug in het stucwerk in de hoeken van het plafond. In de vier hoeken zijn waarschijnlijk achtereenvolgens uitgebeeld: de Harmonie met muziekinstrumenten, de Wijsheid met boeken en de attributen van Athene zoals het schild van Medusa, de Matigheid met wapens en een teugel voor het in toom houden van het geweld en tenslotte de Vrijheid met behalve konings- en keizerskronen, een vrijheidshoed en een juk dat stuk wordt geslagen. Dit opmerkelijke plafond lijkt ons iets te willen vertellen. De opdrachtgever moet behalve rijk ook belangrijk zijn geweest, of zichzelf althans belangrijk hebben gevonden. Het plafond is mogelijk een verwijzing naar het politiek programma van de anti-Oranjepartij die het in Amsterdam tot 1748 voor het zeggen had. De vrijheidshoed staat symbool voor het republikeinse gedachtegoed en het stukgeslagen juk met de konings- en keizerskronen verwijzen waarschijnlijk naar het juk van het centraal gezag van de stadhouder. De tegenstanders van de Prins werden in april 1747 onaangenaam verrast door de benoeming van Willem IV, Prins van Oranje, tot stadhouder: dat zou niet veel goeds brengen. En inderdaad, op 7 september 1748 kwam Willem IV naar Amsterdam en 'verzette de wet': de vier burgemeesters en een groot aantal raden werden vervangen, al waren de vier nieuwe burgemeesters net zo weinig Oranjegezind als de uit hun ambt gezette burgervaders.

Burgemeester Van den Bempden, alias de Kruk, wordt door twee lakeien het stadhuis binnengedragen. (Tekening Anton Pieck.)

Wie woonde er in Herengracht 481? Vier Eeuwen Herengracht meldt dat vanaf 1739 in dit grachtenhuis Mr. Gillis van den Bempden (1697-1748) woonde, burgemeester in 1738, 1741 en 1747 . Gillis van den Bempden, alias de Kruk, was een rijk man. Hij had tien dienstboden, tien paarden, een koets en een buitenplaats en werd aangeslagen voor 16.000 gulden, waarmee hij tot de 100 rijkste burgers van Amsterdam behoorde . Volgens Elias behoorde Gillis van den Bempden tot de walgelijkste leden van het Amsterdamse regentenpatriciaat: "Deze beruchte lichtmis, die wanneer hij op het stadhuis kwam, vanwege zwaarlijvigheid, door twee knechts naar binnen moest worden gesleept, was burgemeester geworden ondanks zijn liederlijk gedrag en zijn geringe bekwaamheid, maar uitsluitend omdat hij tot de zeer beperkte familiekring behoorde die in de eerste helft van de 18de eeuw in Amsterdam de macht in handen had." Op 20 januari 1748 overleed Gilles van den Bempden als regerend burgemeester, waardoor hem afzetting door de Prins van Oranje, enkele maanden later, bespaard bleef. Bicker Raye bericht het overlijden van dit personage als volgt: "Op 20 januari is de Edl. Groot Achtb. Heer Mr. Gillis van den Bempden, Regerend Burgemeester en Raad etc. etc. na een langdurig en ellendig ongemak van waterzucht, dat hem aan de benen en op meer plaatsen van het lichaam door grote gaten ontliep, als een martelaar gestorven. Hij was considerabel dik van lichaam en was lam aan het ene been, zodat hij altoos, geholpen door twee knechts en met behulp van een stevige kruk, naar het stadhuis of elders geëscorteerd moest worden." Het moet dit personage zijn geweest die het politiek programma in stucwerk in de rechter achterkamer van Herengracht 481 heeft laten aanbrengen.

Walther Schoonenberg

(Uit: Binnenstad 197/198, maart 2003.)

Voetnoten:
(1) Vier Eeuwen Herengracht, Amsterdam 1976, p. 328.
(2) Zie: "Kohier van de Personeele Quotisatie te Amsterdam over het jaar 1742" in Amstelodamum, Amsterdam 1945, deel I, p. 14 en deel II, p. 205.
(3) Dr. J.E. Elias, De Geschiedenis van het Amsterdamsche Regentenpatriciaat, Amsterdam 1923, p. 100.

Literatuur:
Het Dagboek van Jacob Bicker Raye, 1732-1772, naar het oorspronkelijk dagboek medegedeeld door Fr. Beijerinck en Dr. M.G. de Boer met illustraties van Anton Pieck, Amsterdam, ongedateerd, p. 150-151.

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.