Hemelbol teruggekeerd op Singel 390

De eigenaar van Singel 390, Hotel Ambassade, heeft op woensdagochtend 11 december 2002 de hemelbol teruggebracht, die al vele decennia verdwenen was en nu opnieuw de top van het monumentale grachtenpand siert. De bol werd door een kraan omhoog gehesen en op een stalen raamwerk net achter de topgevel geplaatst. De terugkeer van de hemelbol is letterlijk en figuurlijk de bekroning van de restauratie van 1999.

De nieuw gemaakte hemelbol wordt omhoog gehesen (foto Walther Schoonenberg)

Er zijn meer globes te vinden op gevels in Amsterdam. Een zogenaamde armilarium, een uit ringen samengestelde open hemelglobe, bekroont de gevel van Herengracht 475 aan de Gouden Bocht. Op het Paleis op de Dam, het voormalige stadhuis van Jacob van Campen, torst Atlas aan de zijde van de NZ Voorburgwal al eeuwenlang een enorme globe. Volgens de overlevering gaat de stad Amsterdam ten onder wanneer Atlas zijn globe laat vallen. De Paleisglobe bestaat uit een houten geraamte waarop koperen platen zijn aangebracht. (1)

De oorspronkelijke bol op Singel 390 was eveneens van koper en 1,20 m in diameter. In 1914 is de bol verwijderd en omgesmolten: de opbrengst van het koper kon de toenmalige eigenaar goed gebruiken. Op een aquarel uit ±1910, gesigneerd door F. van Wolde, is de hemelbol nog te zien, evenals op een oude foto van het Gemeentearchief. Op basis van deze gegevens heeft Neil Kesper in opdracht van het Ambassade Hotel een replica van kunststof ontworpen, in de juiste grootte en kleuren. De blauwe hemelbol heeft twee stalen banden en 25 à 30 gouden sterren (van 10 à 15 cm groot).

Op een aquarel uit ±1910 is te zien dat de geveltop inderdaad bekroond was met een blauwe hemelbol (foto Walther Schoonenberg)

De banden stellen de baan van de zon en de maan over de sterrenhemel voor. De banden en de sterren zijn verguld. Ook al is de hemelbol van kunststof, hij weegt toch nog zo’n 50 kg. Om dit gewicht te kunnen dragen, moest een goede verankering op het dak worden gemaakt. Op de aquarel lijkt het alsof de bol op de zandstenen kuif staat, maar uit de historische foto bleek dat deze achter de top op de nok van het dak stond. Dat is opnieuw gedaan: de bol staat op een stalen frame net achter de topgevel. (2)

Singel 390 is het tweede pand van links.

De hemelglobe bekroont een rijke geveltop uit ±1700. Het monumentale grachtenhuis heeft een fraaie verhoogde lijstgevel in een zeer vroege Lodewijk-XIV-stijl. Boven de halfcirkelvormige verhoging bevindt zich een rijk gebeeldhouwde (attiekachtige) versiering met beelden van de aanliggende goden Apollo en Minerva. Waarschijnlijk sierde een grote hemelglobe de gevel van oudsher: de hele gevel heeft betere verhoudingen gekregen nu er iets op staat en de globe past goed bij de uitgebeelde goden van kunst en wetenschap. Bovendien is Apollo vaak afgebeeld als een zonnegod die in een zonnewagen langs de hemel trekt en staat hij evenals de kosmos zelf voor schoonheid en harmonie.

De rijkversierde gevelbekroning van Singel 390.

Het beeldprogramma van de top verwijst overigens naar het beroep van de bouwheer die zich als meester-timmerman – we zouden hem tegenwoordig ‘architect’ noemen – met kunst en wetenschap bezighield. Aan de kroonlijst hangen vellen tekenpapier. Meester-timmerman Anthony Jansz. van Wijngaarden kocht het huis in 1698 en liet het meteen verbouwen. Voor die tijd was de top uiterst modern: de bouwmeester wilde kennelijk laten zien dat hij met z’n tijd meeging. Het grachtenhuis heeft bovendien misschien wel de mooiste deuromlijsting van Amsterdam. De deurpartij uit de bouwtijd heeft twee putti met een cartouche met een zittende vrouw. Het onderschrift ‘Bouwkonst’ is de naam van het huis en verwijst eveneens naar de bouwheer. Hij heeft er niet lang van kunnen genieten: al in 1710 ging hij failliet en moest hij het huis verkopen.

Walther Schoonenberg

Singel 390 in 1959, zonder de hemelglobe (foto Bureau Monumentenzorg)

Naschrift

De hemelbol is inmiddels weer verwijderd. De opdrachtgever was niet tevreden over het zijns inziens te uitbundige resultaat. De sterren zullen kleiner gemaakt worden en de kleuren terughoudender. Tevens zal de hemelbol 'gepatineerd' worden: kunstmatig verouderd. Het is momenteel nog niet bekend wanneer de hemelbol herplaatst zal worden (28 maart 2003).

Voetnoten:
(1) De Paleis-bol is overigens geen hemelbol maar een wereldbol: in de stadsarchieven staat dat Hemony 2000 pond koper moest aanschaffen voor een ‘sphera mundi’ op het stadhuis (volgens Onno Boers in een niet- gepubliceerd artikel; een samenvatting hiervan verscheen in: Ons Amsterdam, jaargang 53, p. 188 [2001]).
(2) De hemelbol is gemaakt door Artiprex uit De Meern. Dit bedrijf is gespecialiseerd in het kopiëren van antieke bouwmaterialen en -ornamenten. Het komt wel vaker voor dat verdwenen of beschadigde gevelornamenten in kunststof worden nagemaakt. Dit is bijvoorbeeld ook het geval bij de herstelde en teruggebrachte pinakels van de Dominicus – eveneens gemaakt door Artiplex.

(Uit: Binnenstad 197/198, maart 2003.)