Eilard Jacobs van de Dienst Waterbeheer en Riolering:

“Nieuwe gracht is goed voor berging van water”

Eilard Jacobs

De Amsterdamse grachten zijn altijd van levensbelang geweest voor de stad. Eerst waren ze nodig voor het vervoer, daarna werden ze steeds belangrijker om de stad te beschermen tegen water dat van elders kwam. Dat belang is de laatste jaren steeds groter geworden. Het maken van een nieuwe gracht in de stad zou een waardevolle bijdrage kunnen leveren in de strijd tegen dat andere water.

In het Waterplan van de gemeente Amsterdam (1999) staat onder andere het volgende over het water (het blauwe goud): “Een prominente plek voor water is onlosmakelijk verbonden met de dreiging van natte voeten. Er is meer aandacht nodig voor het vinden van locaties voor waterberging.”
Eilard Jacobs van de gemeentelijke Dienst Waterbeheer en Riolering (DWR), zou die zin zelf geschreven kunnen hebben. “Amsterdam is eigenlijk een waterstaatkundige ingreep. Zonder het stadswater zouden we grote problemen hebben. Natuurlijk, het water heeft ook landschappelijke betekenis, het is ook nodig voor vervoer en recreatie, maar om te zorgen dat de Amsterdammers droge voeten houden, is dat stadswater hard nodig. Je kan zeggen: “Gooi al die grachten dicht en graaf ergens in de polder een enorm meer om bijvoorbeeld het regenwater op te vangen, maar de charme van de stad ben je dan kwijt.”

Regenwater

Hoeveel water in de stadsgrachten zit, is onbekend, maar in elk geval is het veel meer dan de inhoud van de Sloterplas. Voor de bebouwing is dat grachtenwater van groot belang. Eilard Jacobs: “Het regenwater dat nu in de stad valt, wordt voor een groot deel door de grachten afgevoerd. Als dat niet zou kunnen, zou het grondwaterpeil enorm stijgen. Je moet er niet aan denken wat er allemaal mis kan gaan als je geen grachten zou hebben.”
Eilard Jacobs juicht de plannen toe om een gracht open te graven. “Het heeft zin. Nederland heeft extra wateroppervlak nodig. Als je het economisch bekijkt, dan is het te kostbaar en kun je zeggen dat de waterproblemen beter elders opgevangen kunnen worden. Als je het opengraven van een gracht combineert met bijvoorbeeld de bouw van een ondergrondse garage, dan wordt dat anders. Als je in Amsterdam een nieuwe gracht maakt, dan kan dat ook bijdragen aan de bewustwording van de Amsterdammers; dan gaan mensen zich realiseren dat extra grachten in de stad ervoor kunnen zorgen dat de toenemende regenval, die wordt verwacht, in de grachten opgevangen kan worden. Het graven van een gracht gaat niet alleen om het aantal kubieke meters dat je er bij krijgt. De bewustwording dat we aan waterbeheersing moeten werken, is belangrijk. Het Rijk heeft gezegd dat ook de steden moeten werken aan extra opvang van het water. Het Rijk wil er zelf ook iets aan doen. Als gemeente heb je veel meer recht om daar bij het Rijk op aan te dringen, als je zelf ook iets doet. Een voorwaarde is natuurlijk wel dat je voldoende draagkracht hebt bij de burgerij, anders komt er van die bewustwording niets terecht.

Natuur

Ecologische waterzuiveringseilandjes in de Hobbemakade

De grachten zijn duur, ze kosten jaarlijks vele miljoenen. Het onderhoud van de kaden, het verversen van het grachtenwater, het onderhoud van de sluiscomplexen en de bruggen, noem maar op. Asfalt is goedkoper, maar als je geen grachten zou hebben, zou je ook veel en veel minder toeristen trekken en zouden de inkomsten voor de stad dramatisch dalen.”
De grachten zijn ook belangrijk voor de natuur. “Het is verbazingwekkend hoe veel leven er in zit. De reigers zitten niet voor niets aan de waterkant. Er leven allerlei organismen in. Als het water van goede kwaliteit is, heb je daar een prachtig ecosysteem. Om de kwaliteit van het grachtenwater te verbeteren verversen wij het regelmatig met water uit het IJ-meer. We doen dat in de zomer vier nachten per week en in de winter twee maal. De grachten worden ook uit zichzelf steeds beter van kwaliteit. Dat heeft te maken met het Amstelwater dat er in stroomt. Ideaal is de kwaliteit van het grachtenwater nog niet, langzaam maar zeker verbetert die. Over een jaar of vijfentwintig is die misschien goed.”

Boezems

Vanaf 1545 zijn talrijke maatregelen genomen om het grachtenwater te verversen. Tussen 1545 en 1681 werd de stad opgedeeld in verschillende boezems die de namen van de kleur kregen, waarmee ze op de plattegrond werden ingetekend. Zo was er de blauwe boezem, tussen Amstel, Brouwersgracht, Keizersgracht en Leidsegracht; de oranje boezem tussen Amstel en Oudezijds Achterburgwal; de rode in de Jordaan en de groene tussen Amstel en de Kadijken. Ze werden van elkaar gescheiden door sluizen zodat daarbinnen het water ‘opgezet’ kon worden. De ideeën over waterbeheersing veranderden onder andere door de wijziging van de Amstelboezem en de waterbewegingen van het IJ. Tot aan de afsluiting van het IJ door de Oranjesluizen in 1872 vond de waterverversing op basis van een natuurlijke afstroming plaats. Daarna werd de verversing geregeld door het al dan niet openhouden van de schutsluizen in Zeeburg. In 1879 kwam daar, na het gereedkomen van het stoomgemaal te Zeeburg, verandering in. De richting van de waterverversing in de grachten, van west naar oost en dus met de ebstroom mee, werd veranderd in van oost naar west. Dat is nog steeds het geval. Via het Noordzeekanaal stroomt het water vervolgens naar zee.

Schoner

De grofvuilboot

In de grachten zit niet alleen water. Per jaar komt er ongeveer 140 ton grof vuil uit (voornamelijk fietsen). Daarnaast wordt jaarlijks 3500 m³ drijfvuil uit de grachten gevist. Dat is veel, maar tientallen jaren geleden waren de cijfers onrustbarender.
Eilard Jacobs: “Er zijn historische foto’s waarop je een bevroren Kromme Waal ziet. Het is onvoorstelbaar wat een rommel op het ijs lag. Ze noemden die gracht dan ook de inwerpgracht. De binnenstad is een stuk schoner geworden, de straten worden beter gereinigd en daardoor komt er ook minder vuil in de grachten terecht.”
Om de kwaliteit van het water te verbeteren wordt niet alleen voor vers water gezorgd. Ook door de aanleg van eilandjes gebeurt dat. Soms mislukt het. Eilard Jacobs: “We hebben in de Lijnbaansgracht drijvende eilandjes gehad. Er kwamen allerlei vissen en andere beestjes op af. Dat soort eilandjes vereist echter tijdrovend onderhoud en dat moest door de bewoners gebeuren. Het werd een mislukking. Bij de Boerenwetering gaat het goed. We zouden graag meer natuur in de grachten willen hebben. Buiten de binnenstad gaan we glooiende oevers maken met zitjes, langs de grachten is dat onmogelijk.”

Politici

Grachten zijn in de mode. Steden die nooit grachten hebben gehad, ontwerpen voor hun nieuwbouwwijken grachtjes. Eilard Jacobs: “Met name in Oost-Nederland moeten ze ze ook zo nodig hebben. In Amsterdam horen ze bij de stad, in het oosten van het land is dat niet het geval. Het is daar ook lang niet altijd zinvol. Wil je grachten gebruiken voor waterberging, dan moet je ze niet op het hoogste punt van het land aanbrengen.”
Extra waterberging is in Nederland hard nodig. Maar leeft dit onderwerp ook bij politici? Eilard Jacobs: “Het realiteitsbesef is er wel, er worden plannen gemaakt. Maar dat is niet voldoende. Er is een mentaliteitsverandering nodig bij burgers. Politici nemen meestal het voortouw niet. Wethouder Duco Stadig heeft met zijn Waterplan in elk geval een aanzet gegeven. Nu komt het op daden aan. Het opengraven van een Amsterdamse gracht kan een goede stap zijn. Dat zou het begin kunnen zijn voor het terugbrengen van meer grachten.”

Frans Heddema

(Uit: Binnenstad 207, september 2004)