Amsterdamse gevelstenen

Het walvisbeen is nu steen

Gevelsteen Haarlemmerdijk 168

Vóór restauratie	Na restauratie

Onopvallend, in een doorgang naast Haarlemmerdijk 168 naar de Nieuwe Houttuinen, de zogenaamde Westpoort (1983, architecten Van Herk en Nagelkerke), zit in de linkerwand een grote gevelsteen (60 x 120 cm) met een aan een ketting opgehangen walvis been of -kaak. Het reliëf zat tot de totale afbraak van de Haarlemmer Houttuinen in 1973 in de gevel van het dubbele achttiende-eeuwse pakhuis op nummer 195-197. Vijftien jaar lang lag de gevelsteen op de opslagplaats van Monumentenzorg totdat de steen in 1989 zijn huidige plek kreeg.
De voorstelling is een duidelijk voorbeeld van een ‘versteend uithangteken’. Zeer waarschijnlijk heeft er ooit een echt walvisbeen of -kaak aan een ketting aan de gevel van het pakhuis gehangen om aan te geven dat er producten van walvisvaart opgeslagen waren en is bij een verbouwing het echte bot vervangen door een afbeelding in steen.
Aan gebouwen waarin recht gesproken werd, en soms ook aan andere overheidsgebouwen, hing vroeger vaak een echt walvisbot aan de gevel. Een bekend voorbeeld is het grote walvisbot aan de gevel van het in 1652 afgebrande oude stadhuis van Amsterdam. Op veel oude prenten, tekeningen en schilderijen is het walvisbot duidelijk herkenbaar weergegeven boven de linkerboog van de vierschaar waarachter recht gesproken werd.
Aan de gevel van de Ridderzaal in Den Haag hingen op zeker moment zelfs drie walvisbotten boven elkaar. Aan de Havenpoort in Zierikzee hing ook een walvisbot, evenals aan de Zuiderhavenpoort van Veere. In Kampen diende een walvisbot of -kaak als schandpaal; daar werd je dus letterlijk aan de kaak gesteld. Het exacte historische en juridische verband tussen rechtspraak en walvisbot hebben wij, evenals de juridische faculteit van UvA, nog niet kunnen vaststellen.
Het schoonmaken en deels restaureren van de in 1989 ingemetselde gevelsteen was een van de eerste grote projecten van de VVAG. Daar de gevelsteen niet al te hoog was ingemetseld konden Jos Otten en Onno Boers in 1991 vanaf twee keukentrapjes de dikke laag afbladderende verf er afkrabben en het geheel in eenvoudige kleurstelling schilderen.

Literatuur: O.W. Boers, “De Haarlemmer Houttuinen” in: Ons Amsterdam, 22ste jaargang (1970), pag. 194.

Gevelsteen met korenmeter

Brouwersgracht 163

Omstreeks 1890 was het voor de steenkolen- en gascokeshandel van F. Stroethoff tijd om uit te zien naar een mogelijkheid om de zaak uit te breiden. Deze was al sinds 1867 gevestigd in het zeventiende-eeuwse pakhuis De Bonte Koe, Brouwersgracht 167. Het oog viel op de twee buurpanden, de nummers 163 en 165. In nummer 163, op de hoek van de Palmstraat, was toen nog de tapperij van F. van Dalen gevestigd in een fraai pandje met halsgevel en – boven de hoge houten pui – een gevelsteen met een korenmeter en het jaartal 1729.
In de nieuwbouw, waarvoor op 28 maart 1891 de dertienjarige C.B. Stroethoff de eerste steen legde, keerde de gevelsteen niet terug. De steen bleef echter wel bewaard en opgeborgen op de zolder van nr. 167. Wel werd er een andere ‘gevelsteen’ ingemetseld met de vermelding van de eerste steenlegging. De oude gevelsteen leidde een verborgen bestaan op de zolder totdat hij 1968 bij een interne verbouwing ontdekt werd.
Mevrouw H. van der Meulen-Stroefhoff, achterkleindochter van de oprichter van de brandstoffenhandel stelde de gevelsteen ter beschikking van het (toenmalige) Bureau Monumentenzorg. In de fraai aangelegde tuin achter het Huis met de Hoofden, Keizersgracht 123, werd de korenmeter met enkele andere losse stenen opgesteld.
In 1995 nam mevrouw Van der Meulen-Stroethoff contact op met de VVAG om de mogelijkheid te bespreken haar gevelsteen weer een plaats aan de openbare weg te geven. De schuine hoek van de nieuwbouw op de hoek van Brouwersgracht en Palmstraat leek ons beiden een prima plek. Om een lang verhaal kort te maken: op 3 mei 1995 werd de door Jan Hilbers gepolychromeerde gevelsteen daar ingemetseld.

Onno Boers

(Uit: Binnenstad 220, februari 2007)