Opnieuw verdween een antieke winkel

Waar zijn de gaper en apothekerskast van Heiligeweg 42 gebleven?

Onlangs ontdekte een lid van onze vereniging dat de antieke winkel op Heiligeweg 42, tot vorig jaar nog drogisterij Cleban, geruisloos is verdwenen. De winkel werd verbouwd tot een kledingzaak en niemand kon zich herinneren waar de gaper en de oude monumentale apothekerskast waren gebleven. Bij navraag bij het Bureau Monumenten & Archeologie (BMA) wist men van niets. Ook leek in eerste instantie geen monumentenvergunning te zijn verleend – maar dat berustte op een misverstand: er was wel een ambtenaar bij het pand langs geweest, maar pas nadat het monumentale interieur was zoek geraakt. De vergunning was verleend voor de verbouwing, niet voor de sloop die al vorig jaar – illegaal – had plaatsgevonden. Na de verdwijning van de winkel in scheepsbenodigdheden op het Singel raakte Amsterdam opnieuw een antieke winkel kwijt. (1)

Heiligeweg 42 is een rijksmonument met een sobere halsgevel in de trant van Vingboons met klauwstukken, een cartouche rond de hijsbalk en een jaarlint met het opschrift 1651. Bijzonder monumentaal is de hoge houten zeventiende-eeuwse onderpui die in de negentiende eeuw werd verbouwd tot winkelpui met twee etalages en een ingang met drie natuurstenen treden in het midden. In 1962 is het monument onder begeleiding van Bureau Monumentenzorg met zorg gerestaureerd. Het interieur had nog de typisch zeventiende-eeuwse indeling van een hoog voorhuis en een lager gelegen binnenhaard met daarboven een insteek – een halve verdieping aan de achterzijde. Oorspronkelijk bevatte de insteek, die vaak als kantoorruimte werd gebruikt, een wand met vensters waardoor men in de winkel kon kijken. Een bijzonder interieuronderdeel was de oude apothekerskast, een vaste kast die de gehele rechterwand in beslag nam. Deze wandkast bestond uit open vakken, enkele glazen kastdeuren en aan de onderzijde een groot aantal laden. De voorzijde was in empirestijl geornamenteerd: slanke kolommen met kapiteeltjes droegen een fraaie lijst, die de kastwand aan de bovenzijde bekroonde.

Een apart verhaal vormde de houten gaper, het gevelteken waaraan apotheken en drogisterijen van oudsher herkenbaar zijn. Het bijzonder fraaie exemplaar werd in de winkel zelf bewaard omdat men bang was voor diefstal. Aan de gevel hing een replica. (2) De winkel zou uit 1786 dateren. Aan de rechterzijde van de gevel hing bovendien een rijk geornamenteerd smeedijzeren uithangbord.

Dat was de situatie tot 23 mei 2008. Op die dag sloot drogisterij Cleban zijn deuren – voor een historisch winkelinterieur een gevaarlijk moment. De sluiting had de aandacht van de gemeente moeten trekken, in het bijzonder van de ambtelijke monumentenbeschermers, maar dat is helaas niet gebeurd. Ook onze vereniging heeft de dreigende verdwijning van de antieke winkel niet opgemerkt; pas in januari 2009 werden wij getipt door monumentenkenner Hans Tulleners. Het Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) raakte vorig jaar weliswaar al bij de zaak betrokken toen een vergunning werd aangevraagd voor de verbouwing van de winkel, maar toen BMA het pand in september bezocht, was het antieke winkelinterieur al verwijderd. (3) Het was een ‘lege bak’, met andere woorden: het pand was reeds geheel gestript. In januari bleek dat BMA niet op de hoogte was van het bestaan van de antieke winkel. Naar aanleiding van een artikel in Het Parool van 10 februari meldde zich echter een dame die de verwijdering van de kastenwand heeft gezien en zelfs gefotografeerd. Uit de foto’s die zij op 13 augustus 2008 maakte, blijkt dat de kast is in stukken uit het pand verwijderd en per auto naar een onbekende bestemming afgevoerd. Ook weten we dat de kast in november is verkocht door antiquair Pander en Scholten, ‘handelaar in ongeregelde goederen’ op de Leliegracht voor “minder dan 4000 euro”. (4)
Daardoor rest ons alleen nog de vraag van de mogelijke juridische vervolging van de eigenaar van het rijksmonument, aangezien sprake is van overtreding van de Monumentenwet, artikel 11, lid 1: “Het is verboden een beschermd monument te beschadigen of te vernielen” en lid 2: “Het is verboden zonder of in afwijking van een vergunning: a. een beschermd monument af te breken, te verstoren, te verplaatsen of in enig opzicht te wijzigen; b. een beschermd monument te herstellen, te gebruiken of te laten gebruiken op een wijze, waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht”.
Een dergelijk misdrijf kan bestraft worden met een geldboete. Stadsdeel Centrum heeft een verscherpt beleid ten aanzien van ‘illegale sloop’. Op basis daarvan kreeg in december 2004 een aannemer van de rechter een geldboete van € 2.500 voor ernstige nalatigheid: door onvakkundig handelen van de aannemer was Bloemgracht 5 gedeeltelijk ingestort en ging het rijksmonument grotendeels verloren. (5) In het geval van Heiligeweg 42 is juridische vervolging slechts mogelijk als kan worden aangetoond dat iemand opzettelijk het monument heeft aangetast en dat de verdwenen interieurelementen van monumentale waarde waren en een nagelvast onderdeel van dit monument vormden. De redengevende beschrijving van het rijksmonument was echter van het oude type: “Pand met halsgevel (1651) met oeil-de- boeuf en jaartalsteen”. Het interieur wordt niet genoemd. Dit hoeft op zich geen probleem te zijn: uit de jurisprudentie volgt dat het gehele monument is beschermd, ongeacht wat de redengevende beschrijving wel of niet noemt. (6) De kwestie is gemeld bij stadsdeel Centrum en het is afwachten of het stadsdeel stappen gaat ondernemen richting de (toenmalige?) monumenteneigenaar voor de moedwillige vernieling van een rijksmonument.
Het is treurig dat er in Amsterdam zo slordig wordt omgesprongen met zeldzame winkelinterieurs. Winkelruimte zo nabij de Kalverstraat vertegenwoordigt een grote financiële waarde, maar de monumentale waarde van een antieke winkel is niet in geld uit te drukken. Naar wij mogen aannemen zal de antieke apothekerskast ergens in Nederland als vaste wandkast terugkeren, misschien zelfs in een winkel. Wij hopen echter dat de gaper nog boven water komt. Deze hoort teruggeplaatst te worden aan de houten pui van Heiligeweg 42. Dus als u de gaper ergens aantreft: meldt het ons!

Walther Schoonenberg

Literatuur:
- Ally van der Pauw, ‘De Pillen Prof aan de Heiligeweg’ in: Het Parool, 10 maart 1999. In dit artikel over de oude drogisterij staat een fraaie kleurenfoto van fotograaf Serge Ligtenberg waarop de antieke kastenwand in volle glorie is te zien.
- Hans Tulleners, ‘Heiligeweg’ in: De Echo, 1 juli 2008. In dit artikel wordt de sluiting van drogisterij Cleban genoemd. Volgens het artikel zijn er in Amsterdam nog circa veertig antieke winkels.
- Ton Damen, ‘Oud interieur gesloopt’ in: Het Parool, 10 februari 2009. Dit artikel meldt de verdwijning van de monumentale interieurelementen van de antieke winkel – de kast en de gaper – naar aanleiding van een persbericht van onze vereniging.

Noten:
(1) Walther Schoonenberg, 'Het Spaanse Huis – Laatste restant havenbuurt verdwenen’ in: Maandblad Amstelodamum 89-5 (september/oktober 2002).
(2) Op de Beeldbank van het Stadsarchief zijn foto’s van de originele gaper en de replica’s te vinden. Op een bijschrijft wordt gemeld dat de eerste replica – niet het origineel dat in de winkel in een glazen kast werd bewaard – in 2004 van de gevel zou zijn gestolen.
(3) Vriendelijke mededeling van Han van der Zanden, monumentenadviseur van BMA, die de winkel op 23 september 2008 bezocht. Uit de bijgaande foto’s blijkt dat de apothekerskast toen echter al uit het pand was verdwenen. De discussie met BMA spitste zich toe op de gewenste wijziging, namelijk gedeeltelijke sloop van de houten onderpui, maar dat werd niet toegestaan. Wel werd door toedoen van het bureau de fraaie balkenlaag, die jarenlang aan het zicht was onttrokken, in oude glorie hersteld.
(4) Vriendelijke mededeling van antiquair Pander en Scholten. Hans Tulleners heeft de kast bij de antiquair opgemerkt. De kast was toen beschadigd door een kennelijk te ruwe verwijdering.
(5) Zie: Walther Schoonenberg, De treurige geschiedenis van Bloemgracht 5 in: Binnenstad 217 (juni 2006). Eind vorig jaar heeft stadsdeel Centrum besloten tot een intensievere aanpak van herstel, juist omdat een strafrechtelijke aanpak niet altijd het gewenste resultaat heeft. Daardoor kan de veroorzaker met bestuursdwang verplicht worden zelf de schade bij illegale sloop te herstellen en het gesloopte in de oude staat terug te brengen. Zie: Stadsdeelnieuws, 24 november 2008, p. 3.
(6) Dit was al langer bekend, o.a. dankzij een geschil met het Victoria Hotel dat tot aan de Raad van State is uitgevochten. Op 3 september 2008 heeft de Raad van State in een geschil van onze vereniging tegen het stadsdeel – over Rozenstraat 72 – opnieuw uitgesproken dat een rijksmonument in zijn geheel is beschermd ongeacht de redengevende beschrijving. Zie: Walther Schoonenberg, Vanwegebescherming gesneuveld: gehele rijksmonument is beschermd, maar Rozenstraat 72 mag worden gesloopt in: Binnenstad 230 (september 2008).

(Uit: Binnenstad 233, maart 2009)