Harry Elte Phzn. (1880-1944)

Leerjaren

Vele gebouwen in Amsterdam zijn op een of andere wijze verbonden met het vooroorlogse joodse leven in de stad. Harry Elte was een joodse architect, geboren aan de Nieuwe Herengracht, destijds ook wel de Joden Herengracht genoemd. Hij kwam uit een orthodox milieu en bouwde veel maar niet uitsluitend voor joodse opdrachtgevers. Na een opleiding aan de ambachtsschool tot meubelmaker volgden lessen in de bouwkunde aan de Avondteekenschool voor Handwerksgezellen. Dit ging gepaard met praktisch werk bij verschillende gerenommeerde Amsterdamse architecten: G. van Arkel, H.H. Baanders, J. Herman en Z. Deenik. Een betere opleiding was nauwelijks denkbaar. Maar daarna werkte Elte tien jaar lang bij H.P. Berlage, van 1899 tot 1909. Merkwaardig genoeg heeft deze lange leertijd bij de grote vernieuwer van de Nederlandse architectuur nauwelijks invloed gehad op zijn werk als zelfstandig architect. Het was moeilijk om iets te leren van Berlage. Toen de Beurs werd geopend in 1903 dachten velen dat een nieuw tijdperk was begonnen in de Amsterdamse bouwkunst. Maar al tien jaar later bleek dit niet het geval te zijn. Diverse architecten deden pogingen om de architectuur van Berlage te doorgronden, maar tenslotte keerde iedereen terug tot het vertrouwde recept van de traditie.

Werk in de binnenstad

Woonhuis Da Silva, Singel 342

Het werk van Elte in de binnenstad dateert uit de jaren rond 1910, kort na en zelfs nog voor zijn vertrek bij Berlage. In 1907 bouwde hij Zandstraat 4, een pakhuis met conciërgewoning. Het is rationele architectuur in de trant van Berlage. Twee jaar later volgde woonhuis Da Silva, Singel 342. Invloed van Berlage is hier niet te bespeuren. Vele architecten zochten in deze jaren zonder succes naar een architectonische visie op het moderne grachtenhuis. De compositie is onevenwichtig, met een erker over twee verdiepingen, en ook de moderne gevelbeëindiging kan niet overtuigen. Door de ambachtelijke detaillering detoneert het huis echter niet in de grachtenwand. Veel merkwaardiger is Nieuwe Doelenstraat 5 uit 1910. Waarschijnlijk op aandringen van zijn opdrachtgever, een handelaar in antiek, heeft Elte hier gekozen voor een historiserend ontwerp. Met Berlage heeft dit ontwerp niets te maken. In hetzelfde jaar bouwde hij echter ook een directeursvilla met een fabriekscomplex aan de Omval. Helaas staat hier nu banale nieuwbouw. De villa was duidelijk geïnspireerd door ontwerpen van Berlage. Dam 17-21, gebouwd in de jaren 1912-1913 voor een naaimachinehandel, heeft eveneens een berlagiaans karakter. Het gebouw misstaat niet op de Dam. De modernisering van dit plein is in de loop der tijd een afspiegeling geworden van opeenvolgende en tot mislukken gedoemde pogingen om de historische architectuur van de oude havenstad te vervangen door iets beters. Ook de kleine synagoge met bovenwoningen, Nieuwe Kerkstraat 10-14, laat zien dat Elte vele jaren bij Berlage had gewerkt. Dit geldt tevens voor het Rosenthal-May Zusterhuis, Nieuwe Keizersgracht 500-568 uit 1914. Ondanks het bestaan van een welstandscommissie is dit gebouw in de loop der jaren geheel beroofd van zijn oorspronkelijke karakter. Kort daarna verrees het Portugeesch Israelitisch Ziekenhuis, Henri Polaklaan 10, tegenover het ANDB gebouw van Berlage, waaraan Elte mogelijk zelf gewerkt had. Het was een bescheiden hommage aan de grote meester. Gelukkig zijn er plannen in de maak om dit ontwerp nieuw leven in te blazen. Maar met dit ziekenhuis uit 1915 nam hij definitief afscheid van het streven naar rationele architectuur. Gedurende een kortstondige samenwerking met G.F. Mastenbroek kwamen nog twee gebouwen in de binnenstad tot stand. Het charmante ontwerp voor Achtergracht 17-19 zou in Engeland ‘Edwardian’ genoemd worden. De fraai gedetailleerde pui van natuursteen is een lust voor het oog. Het woonhuis Achtergracht 33 valt nauwelijks op, vandalen hebben de gevel bruin geschilderd. Vervolgens heeft een genie bedacht dat de oorspronkelijk blank gelakte voordeur beter grachtengroen geschilderd kon worden. Goed bedoeld, maar toch erg jammer.

Amsterdam Zuid

Het moet voor Elte een bevrijding zijn geweest om buiten de binnenstad te bouwen. De nieuwe stadsuitbreiding, Amsterdam Zuid, bood hem daartoe ruimschoots mogelijkheden. Hier heerste een ander architectuurklimaat waarin hij zich duidelijk op zijn gemak voelde. Net als vele andere architecten, onder wie overigens ook Berlage, was Elte erg onder de indruk van de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright. Zo kreeg zijn werk nieuw elan. Het woonblok Sophialaan 2-4-6 uit 1920 laat zien dat hij deze nieuwe invloeden heel trefzeker en met een zekere flair kon toepassen. Vele vergelijkbare huizen zouden volgen. Die ontwikkeling resulteerde aan het eind van de jaren twintig in het hoogtepunt van zijn carrière. In 1927 ontwierp hij zijn meesterwerk, de synagoge aan het Jacob Obrechtplein. Dit ontwerp was duidelijk sterk beïnvloed door een beroemde kerk van Wright, Unity Temple in Oak Park, Illinois. Maar hier toonde Elte zich wel een briljante leerling. Het is een prachtige compositie van gesloten gevelvlakken, knap gesitueerd op de hoek van een bouwblok. In 1928 bouwde hij een huis voor zijn eigen familie, Stadionweg 44. Dit huis getuigt van een eigenzinnige zelfverzekerdheid die nog niet eerder vertoond was in zijn oeuvre. Na een aarzelend begin in de binnenstad kwam zijn talent in Amsterdam Zuid tot volle bloei. Hij bouwde ook buiten Amsterdam, maar Amsterdam Zuid was voor hem de ideale omgeving. Een omgeving zonder de last van de geschiedenis die in de binnenstad domineert, en vrij van de strenge beginselen die Berlage had geformuleerd voor de moderne bouwkunst. Elte is in 1944 gestorven aan een longontsteking in het Duitse concentratiekamp Theresienstadt.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 235, augustus 2009)

Vorige aflevering: Adolf L. van Gendt (1835-1901), Johan G. van Gendt (1866-1925), Adolf D.N. van Gendt (1870-1932) (Binnenstad 234)
Volgende aflevering: Francois Marie Joseph Caron (1866-1945) (Binnenstad 237)

[Amsterdam 1900]