Herengracht 502

Begin april heeft onze nieuwe burgervader zijn intrek genomen in de ambtswoning. Aanvankelijk had hij te kennen gegeven daar weinig voor te voelen. Een gezin met opgroeiende kinderen hoort thuis op IJ-burg, zo was de redenering. Na lange discussies aan de keukentafel is kennelijk toch het besluit genomen om niet alleen de ambtsketen maar ook de burgemeesterswoning te aanvaarden. Onze vereniging juicht dat uiteraard van harte toe. Het stedelijk leven bestaat nu eenmaal bij gratie van conventies.

Herengracht 502 (foto Wim Ruigrok)

Herengracht 502 is een deftig huis, de gevel aan de gracht wordt gekenmerkt door een zeer sobere stijl die geen frivoliteiten kent. Het bouwwerk dateert uit 1671-1672 en werd ruim honderd jaar later ingrijpend gemoderniseerd door Abraham van der Hart. Het interieur is toen aangepast aan de eisen des tijds en ook de façade werd waarschijnlijk geheel vernieuwd. Zo begon de onvermijdelijke reeks moderniseringen die alle grachtenhuizen ondergaan hebben. Maar de schade is na de ingreep van Van der Hart gelukkig beperkt gebleven. Het nieuwe huis dat hij realiseerde in het oude casco is redelijk goed bewaard. In 1870 volgde een tweede wijziging van het interieur, waarbij de representatieve vertrekken op de bel-etage volgens de nieuwste mode werden ingericht, een wat bombastische bedoening die gedurende de twintigste eeuw lange tijd werd beschouwd als het toppunt van wansmaak. Tegenwoordig wordt daar met name door architectuurhistorici wat genuanceerder over gedacht, maar het is toch een wonder dat deze exercitie in nouveaux-riches-interieurkunst behouden is gebleven.

Nadat Herengracht 502 in 1907 verkocht was, volgde wederom een bouwcampagne. Daarvoor koos de nieuwe eigenaar, directeur van de Nederlandse Handelmaatschappij, merkwaardigerwijs de architect H.J.M. Walenkamp. Walenkamp werkte soms voor H.P. Berlage, hij kon mooie perspectieven tekenen, en bouwde twee grote complexen arbeiderswoningen in de Spaarndammerbuurt. Zijn politieke opvattingen waren radicaal links. De opdrachtgever was daar ongetwijfeld niet van op de hoogte, voor hem was de restauratie van Herengracht 458 door Walenkamp in 1903 de reden om deze architect te kiezen, een bijzonder gelukkige keuze. Het toeval kan soms gunstig zijn, want Walenkamp had ook eigenzinnige opvattingen over restaureren. Hij was goed op de hoogte van de ontwikkelingen in Engeland, waar de theoreticus John Ruskin het gedachtegoed van de oude aristocratie onder woorden had gebracht. Deze lieden beschouwden hun historische en doorgaans sleetse landhuis als de enige ware beschaving, restaureren was in hun ogen een platvloerse bezigheid.
Walenkamp heeft de restauratie van Herengracht 502 beschreven in het jaarboek van Amstelodamum, 1909: ‘Een oud Amsterdamsch patriciërshuis’. De titel geeft al aan wat hem voor ogen stond bij de modernisering: de sfeer van dat oude Amsterdamse huis zoveel mogelijk intact laten. Dat is goed gelukt. Hij is met de grootst mogelijke terughoudendheid tewerk gegaan. De belangrijkste opgave had vooral een technische aard: het aanbrengen van kabels en leidingen voor eigentijds verlichten, wassen en poepen, het was al moeilijk genoeg om dat te realiseren zonder schade te veroorzaken. Klaarblijkelijk toonde de opdrachtgever zich bereid om genoegen te nemen met een minimum aan nieuwlichterij. Zelfs de interieurs uit 1870, die in 1907 toch heel erg ouderwets moeten zijn geweest, heeft Walenkamp weten te redden. Hij voelde er niets voor om deze te vervangen door ‘het quasi antiek inrichten van vertrekken’, zoals P.J.H. Cuypers ongetwijfeld zou hebben gedaan, een praktijk die nog lange tijd hoogtij vierde in de monumentenzorg. Walenkamp was niet tegen moderne architectuur, zoals het kantoorgebouw Keizersgracht 213 uit 1910 laat zien, maar hij gaf uitdrukkelijk de voorkeur aan het handhaven van de bestaande situatie. Die keuze heeft Herengracht 502 in 1907 gered van de ondergang, en het mag curieus genoemd worden dat juist een linkse rakker zoveel respect had voor een oud huis van de heersende klasse.

In 1926 dreigde andermaal gevaar. De toenmalige eigenaar, ook een directeur van de Handelmaatschappij, schonk het huis aan de gemeente Amsterdam, als tegenprestatie voor de coulante wijze waarop voor het nieuwe hoofdkantoor, nu ‘De Bazel’, geheel tegen alle voorschriften in een bouwvergunning was verleend. De gulle gever was echter van zins om eerst diverse monumentale onderdelen uit het grachtenhuis over te brengen naar zijn nieuwe onderkomen, Huize Hoevelaken. De architect van dat huis, het bureau Van Nieukerken, een gerenommeerd bedrijf met conservatieve opvattingen over de bouwkunst, adviseerde echter om dat niet te doen. Men beschouwde namelijk de betreffende onderdelen, ontworpen door Van der Hart, als inferieure rommel. De onbenullige opdrachtgever liet zich van zijn stuk brengen en zo ontsnapte Herengracht 502 voor de tweede keer aan onheil. En voorgoed, want daarna kwam de Monumentenwet die een einde maakte aan het gerommel met Amsterdams erfgoed. Enkele jaren geleden zijn de bovenverdiepingen van het huis bewoonbaar gemaakt voor burgemeesters met een praktische kijk op het dagelijks leven, de monumentale vertrekken hebben nu een representatieve functie.
Het is te hopen dat het deftige huis een civiliserende invloed zal hebben op het stedenbouwkundig en architectonisch denken van onze burgemeester. Zijn uitspraken over de problemen op dit vakgebied doen vrezen dat hij behoort tot het kamp der Jacobijnen. Het betreft in wezen tamelijk primitieve opvattingen over stedelijke ontwikkeling. Groter en hoger, die toverformule voor de stad had Le Corbusier al in 1922 geformuleerd. Met alle ellende van dien. Het is opmerkelijk dat een jurist, die toch gesteld moet zijn op de nuances in een betoog, zich zo gretig bekent tot een radicale geloofsrichting in de ruimtelijke ordening die inmiddels ernstig in diskrediet is geraakt. Het tijdperk van de utopie is definitief voorbij en herfstavonden aan de Herengracht kunnen leerzamer zijn dan de opgewonden praatjes van onverstandige ontwerpers.

Vincent van Rossem

Eind 2011 zal bij uitgeverij Thoth een definitieve studie verschijnen over Herengracht 502.

(Uit: Binnenstad 246, mei 2011)