Inventarisatie historische winkelpuien Stadsdeel Centrum

In de vergadering van de raadscommissie Bouwen en Wonen van 11 februari 2014 presenteerde het dagelijks bestuur van stadsdeel Centrum twee catalogi getiteld Historische winkelpuien Nieuwendijk. Inventarisatie, waardering en advisering. Een dijk van een straat en Historische winkelpuien Utrechtsestraat. Inventarisatie, waardering en advisering.

Nieuwendijk 89

Aanleiding voor deze inventarisaties vormde een gezamenlijke notitie van het raadslid Jan-Sebastian van Lissum van de VVD en Norman Vervat van Heemschut uit 2012, waarin aandacht werd gevraagd voor bijzondere winkelpuien in de binnenstad van Amsterdam. In deze notitie werd onder andere aangedrongen op een inventarisatie van geheel of gedeeltelijk aanwezige historische of architectonische waardevolle puien in de binnenstad. Een inventarisatie van al deze puien bleek binnen de gestelde tijd echter onhaalbaar, zodat gekozen is voor twee straten. In de inleiding wordt uitgelegd waarom de keuze op de Nieuwendijk en Utrechtsestraat is gevallen: "deze straten kunnen als exemplarisch voor de Amsterdamse binnenstad gezien worden. De Nieuwendijk als oudste winkellint binnen de middeleeuwse stadskern en de Utrechtsestraat als gaaf bewaard gebleven radiaalstraat binnen de Vierde uitleg (grachtengordel)".

Doel van de twee lijvige studies is om de bewustwording en kennis van cultuurhistorische waarden van historische winkelpuien bij eigenaren, ondernemers, BWT-inspecteurs, vergunningmedewerkers en anderen te vergroten. Op basis van bestaande subsidieregelingen zoals ‘Kleine Welstand’ kunnen ondernemers gestimuleerd worden om hun historische puien te herstellen.

Nieuwendijk en Utrechtsestraat

Nieuwendijk 91

Het onderzoek werd uitgevoerd door Manon Dekker en Frédérique Drielsma, twee stagaires, die respectievelijk Erfgoedstudies en Architectuurgeschiedenis aan de Vrije Universiteit studeren. Zij werden begeleid door twee stadsdeelmedewerkers. Naast visuele inspecties in de geselecteerde winkelstraten is ook onderzoek verricht in het Pandenarchief van het Stadsdeel en op het Stadsarchief (Beeldbank). De beschikbare tijd voor het onderzoek was beperkt: twee maanden voor het onderzoek naar de Utrechtsestraat en drie maanden voor de Nieuwendijk. Veel tijd voor verdieping was er daardoor niet, maar desondanks konden interessante conclusies worden getrokken. In de eerste plaats komen uit de beide boekwerken duidelijk de opmerkelijke verschillen tussen de onderzochte straten in beeld; het aantal bewaard gebleven puien op de Nieuwendijk is relatief gering (79 historische puien of omlijstingen op een totaal van 188 ofwel 42%) en kent een concentratie in het korte stuk tussen Singel en Martelaarsgracht. Twee zeer monumentale voorbeelden zijn Nieuwendijk 89 (1887) door de architecten W. Wilkens en G.A. van Arkel (zie afbeelding) en het buurpand op nummer 91-93 (1886) door dezelfde architecten. De Utrechtsestraat kent nog een relatief gaaf bestand van historische winkelpuien en omlijstingen, met voorbeelden uit de tweede helft van de negentiende eeuw tot de tweede helft van de twintigste eeuw: 99 op een totaal van 125 (ofwel 79%).

Grote verscheidenheid

Nieuwendijk 131

Verder blijkt er sprake te zijn van een enorme verscheidenheid in puien. Er zijn maar liefst drie hoofdtypen en 25 subtypen onderscheiden: de standaardpui (1), de standaardpui met mezzanino (2) en de pui over twee bouwlagen (3). De subtypen verschillen van elkaar door de wijze van ontsluiting, de eventuele aanwezigheid en vorm van een portiek en de plaatsing in de rooilijn. Conform de systematiek van de Welstandskaarten zijn ook de onderzochte puien in drie categorieën onderverdeeld, waarbij onderscheid is gemaakt tussen gave en/of bijzondere historische puien of omlijstingen (rood), ‘standaard’ puien of omlijstingen en/of aangetaste exemplaren (oranje) en eenvoudige of sterk aangetaste voorbeelden (geel). Daarnaast worden ook nieuwe puien onderscheiden (gebouwd na 1940). Daaronder bevinden zich enkele interessante voorbeelden, zoals de winkelpui van Nieuwendijk 131, bouwjaar 1950, of veel recenter, de pui van Fred de la Bretonière, Utrechtsestraat 77. Tenslotte is er een categorie van panden die buiten de inventarisatie vallen: warenhuizen, cafés, hotels en bioscopen. Liefhebbers van de historische binnenstad zullen veel plezier beleven aan de beide catalogi. De publicaties zijn rijk geïllustreerd met historisch beeldmateriaal en foto’s van de huidige situatie, telkens per adres bij elkaar gezet. Handig is ook dat per adres de welstandsorde van het pand als geheel vermeld wordt: duidelijk wordt dat een orde 1-pand soms een relatief laag gewaardeerde pui kan bezitten of juist omgekeerd. De inventarisaties vormen een waardevolle toevoeging aan de kennis over deze panden.

Aanbevelingen

Geadviseerd wordt om bij de drie historische categorieën zoveel mogelijk in te zetten op behoud en herstel van het oorspronkelijke beeld. Tevens worden aanbevelingen gedaan om tot een betere toepassing van gevelreclame, rolluiken en zonweringen te komen. Concreet zijn voor 2014 enkele vervolgacties gepland. Zo zal het stadsdeel actief inzetten op verbetering van enkele van de geïnventariseerde puien, onder andere door het reserveren van subsidiegelden voor verwijdering van zonweringen en rolluiken. Ook is het streven om in overleg met Bureau Monumenten & Archeologie en de Commissie voor Welstand en Monumenten aanvullende welstandscriteria op te stellen en zal een aanvullende studie naar de typologie van het kleine warenhuis in de binnenstad worden uitgevoerd. Dit onderzoek, dat vijf maanden in beslag zal nemen, is inmiddels gestart.

David Mulder

(Uit: Binnenstad 263, maart/april 2014)