Tentoonstelling en catalogus

Kijk Amsterdam 1700-1800. De mooiste stadsgezichten

Met Rome en Venetië behoort Amsterdam tot de meest afgebeelde steden in Europa. Het Stadsarchief bezit dan ook duizenden tekeningen en gravures van onze stad, vanaf de zestiende eeuw tot heden. In die collectie vormt de achttiende eeuw een belangrijke periode. Door de uitgebreide handel in prenten in deze tijd, werd het genre gestimuleerd. Het Amsterdamse stadsbeeld was in de achttiende eeuw misschien wel het meest harmonieus. De aantastingen door sloop en verkeersdoorbraken hadden nog niet plaatsgevonden en de stad lijkt nog geheel gaaf. Veel tekeningen uit deze tijd zijn bovendien ongekend precies en gedetailleerd. Een groot aantal stadsgezichten is nu te zien op de tentoonstelling die op dit moment wordt gehouden in het Stadsarchief.

De rijkdom aan details is ook de reden waarom de samensteller van de tentoonstelling, Bert Gerlagh, een uitgesproken voorliefde heeft voor de achttiende eeuw. De expositie werd georganiseerd ter ere van zijn afscheid als conservator Prenten en tekeningen. Hij is tevens de samensteller van de prachtige catalogus met bijdragen van onder anderen Boudewijn Bakker, Maarten Hell en Bert Gerlagh zelf. Behalve deze bijdragen bevat het boek een overzicht van de 230 tekeningen, die nu tentoon zijn gesteld, geordend naar maar liefst 36 kunstenaars.

De reden dat het Stadsarchief zoveel prenten en tekeningen bezit, komt doordat veel verzamelaars belangrijke collecties van stadsgezichten, zogenaamde 'atlassen', hebben aangelegd, die in de loop van de tijd door het Stadsarchief zijn verworven. Een voorbeeld hiervan is de atlas van Cornelis Ploos van Amstel (1726-1798), die zo omvangrijk was dat hij in 1777 een catalogus samenstelde waarvoor Jan Stolker een prachtige titelpagina tekende (die zelf weer in een latere collectie, namelijk die van Splitgerber, terecht kwam). Andere belangrijke verzamelingen zijn die van Dreesmann, Kok, Splitgerber en Van Eeghen. Die verzamelwoede is eigenlijk van alle tijden, maar in de achttiende eeuw speelden uitgevers daarop in door prenten te drukken en uit te geven, waardoor niet alleen de hoeveelheid prenten maar ook de vraag toenam, wat de markt weer verder vergrootte.

Er moet overigens onderscheid worden gemaakt tussen tekeningen en prenten. Prenten, als etsen, gravures en litho's zijn gedrukt; hiervan bestaan in principe altijd meerdere exemplaren. Doorgaans ligt aan een prent een tekening ten grondslag. Het spreekt voor zich dat de tekeningen zeldzamer zijn dan de reproducties. Zowel tekeningen als gravures werden echter vaak met de hand ingekleurd, waardoor ze toch een individueel karakter kregen. Op de tentoonstelling worden vooral tekeningen getoond.

Interieur van de woning van tekenaar Jacob Cats aan de Bloemgracht. Jacob Cats, ca. 1770 (SAA)

Wie de stadsgezichten op de tentoonstelling bekijkt, valt op dat er een sterke nadruk ligt op de oude middeleeuwse stad en op grote openbare gebouwen, zoals het stadhuis op de Dam, de kerken en stedelijke instellingen, minder op gewone woonhuizen en de zeventiende-eeuwse grachtengordel. Er spreekt een zekere stedelijke trots uit, terwijl van een wijk als de Jordaan maar weinig stadsgezichten zijn gemaakt, zodat ons beeld van de achttiende eeuw misschien toch wat vertekend is. De ene kunstenaar, zoals Jan de Beijer, is vooral geïnteresseerd in de gedetailleerde weergave van de gebouwde omgeving waarbij de mens slechts als stoffering dient, de ander, zoals Simon Fokke, stelt de menselijke activiteit centraal. Herman Schouten neemt daartussen een middenpositie in, waarbij de gebouwen en de mensen even belangrijk zijn. Zijn tekeningen zijn overigens ongeëvenaard precies: elke baksteen lijkt correct weergegeven. Slechts een enkeling, zoals Jacob Cats – niet te verwarren met de zeventiende-eeuwse dichter – , beeldt ook huiselijke taferelen af. Eén van de tekeningen die mijzelf het meest aan het hart ligt, is het interieur van diens eigen woonhuis. We zien de tekenaar afgebeeld, staande in de deuropening van de keuken, terwijl zijn vrouw wafels bakt en hun zoontje in een kinderstoel zittend toekijkt. Deze prent geeft niet alleen veel informatie over de centrale plaats die de binnenhaard in het traditionele Amsterdamse woonhuis inneemt, maar ook de huiselijkheid, typerend voor het Hollandse leven in de zeventiende en achttiende eeuw, is goed in beeld gebracht.

Walther Schoonenberg

De catalogus, Kijk Amsterdam 1700-1800. De mooiste stadsgezichten, 288 pagina's met 300 illustraties in kleur, verscheen bij Thoth, Bussum. Prijs: € 29,95. De tentoonstelling is te bezichtigen tot 14 januari 2018 in het Stadsarchief Amsterdam.
Meer informatie over het activiteitenprogramma met o.a. concerten en stadswandelingen:
[Stadsarchief Amsterdam]

(Uit: Binnenstad 282/283, jul./aug./sep./okt. 2017)