De monumentale toegangspoorten tot de Oudemanhuispoort

Vanaf de Oudezijds Achterburgwal en de Kloveniersburgwal bieden twee poorten aan weerszijden van een doorgang toegang tot het Oudemanhuispoort-complex. Beide poorten dateren uit de tweede helft van de achttiende eeuw en vallen op door hun rijke ornamentering en monumentale architectuur. In de oude binnenstad zijn de afgelopen jaren al veel van deze poortjes gerestaureerd. De twee poortjes van de Oudemanhuispoort behoren tot de laatste die nog op een opknapbeurt wachten.

Afb. 1. H.P. Schouten, Het poortgebouw aan de Oudezijds Achterburgwal, 1792 (SAA, coll. Atlas Splitgerber)

In de eerste helft van de zestiende eeuw verrezen hier aan de Oudezijds Achterburgwal de eerste huizen op de rand van de boomgaard van het oudste vrouwenklooster in de stad, het Oude Vrouwenklooster. Na de Alteratie in 1578 kwam deze boomgaard in bezit van het Pietergasthuis, dat gevestigd werd op het huidige Binnengasthuisterrein. Dat gasthuis stond in 1600 het binnenterrein van de voormalige kloosterboomgaard af aan de regenten van het Oude Mannen- en Vrouwengasthuis, doorgaans kortweg aangeduid als Oudemanhuis, om daar een nieuw huis voor oude mannen en vrouwen te vestigen. (1) In 1604 kwam het nieuwe bejaardenoord gereed en verbleven er ongeveer 150 ouden van dagen. De kaart van Balthasar Florisz van Berckenrode uit 1625 toont het voltooide gebouw in vogelvlucht vanuit het noorden (afb. 2). Een van de vier vleugels bestond grotendeels uit een overdekte doorgang. Via smalle straatjes met aan weerszijden kleine huisjes was de overdekte gang verbonden met de Oudezijds Achterburgwal aan de westzijde en de Kloveniersburgwal aan de oostzijde. Aan de uiteinden van de doorgang stond van begin af aan al een poortje. Op de kaart van Balthasar Florisz staan die poortjes, vermoedelijk door een foutje in de weergave, net niet helemaal in een rechte lijn tegenover elkaar.

Een winkelgalerij

Afb. 2. De Oudemanhuispoort in 1625 op de kaart van Balthasar Florisz (SAA).

Ruim honderd jaar na opening vertoonde het Oudemanhuis zoveel gebreken dat een rigoureuze opknapbeurt noodzakelijk was. Deze 'vertimmeringen' vonden plaats vanaf 1745. In 1754 viel het besluit om de vleugels rond de binnenplaats van het Oudemanhuis te vernieuwen. Het ontwerp van de uiterst monumentale en kostbare gevels is waarschijnlijk van burgemeester en autodidact- architect Pieter Rendorp, Vrijheer van Marquette (1703-1760). Volgens de Maandelijkse Nederlandsche Mercurius werden op maandag 19 september 1757, tijdens de jaarlijkse kermis, de '18 nieuw gebouwde kassen of winkels in de doorgang van het Oude Mannen en Vrouwen Huis tot Amsterdam, tusschen de Colveniers en Oude-Zijds Agter Burgwal' voor de eerste maal geopend. Te koop waren 'goud, zilver, boeken, 'galanteryen en Neurenburgsche waaren'. (2) De grote houten luiken van de winkelkasten waren oorspronkelijk rood geschilderd. (3)

Aan de Oudezijds Achterburgwal kwam als onderdeel van de vernieuwing een nieuwe poort tot stand (afb. 1). Van de bouw bestaat nog het bestek, dat dateert van 1754. (4) Jacob Barent leverde het steenhouwerswerk in Bentheimer zandsteen. De monumentaal uitgevoerde poort toont in de bekronende toog aan de voorzijde een cartouche met daarin een brilletje, dat hier duidt op ouderdom. Aan de achterzijde werd eveneens dat brilletje aangebracht. Deze poort kreeg driekwart uitstekende zuilen van de Ionische orde volgens het ordeboek van Vincenzo Scamozzi. De cartouche vertoont de typische rocailles van de Lodewijk XV-stijl ofwel de rococo.

Onevenwichtige ontwerpen

Afb. 3 en 4. Twee ontwerpen van H.J. van Raan voor een nieuwe, overbouwde poort aan de Kloveniersburgwal uit 1784 (SAA)

Aan de Kloveniersburgwal had de eerste toegangspoort uit het begin van de zeventiende eeuw al eerder plaatsgemaakt voor een poortgebouw. Omstreeks 1783 waren deze poort en de twee aangrenzende huizen rechts daarvan aan de Kloveniersburgwal (toen nog Trijpenburgwal genaamd) uit het bezit van het Oudemanhuis toe aan vernieuwing. (5) De regenten wilden van de gelegenheid gebruik maken om ook aan deze zijde een representatieve poort op te richten.

In 1783 maakte meester-timmerman, architect en makelaar Hendrik Gerrit van Raan (1751-1821), de 'huistimmerman' van het Oudemanhuis, een ontwerp voor een vleugel met bejaardenhuisjes aan de Kloveniersburgwal, direct naast de ingang van de Oudemanhuispoort, waarbij hij de poort overbouwd wilde laten. (6) Voor de poort maakte hij in de jaren 1783 en 1784 maar liefst zes verschillende ontwerpen (afb. 3 en 4). (7) Keer op keer vonden die geen genade vanwege hun onevenwichtige karakter, zo blijkt uit de maandrapporten van stadsarchitect Abraham van der Hart (1747-1820). (8) In zijn dagboek vermeldde Van Raan in 1784 inderdaad dat hij plannen maakte voor huizen en een poort voor de regenten, maar rept hij met geen woord over de afwijzingen. (9) Van Raan behoorde nog tot de ambachtslieden die in de ogen van de 'aanhangers van de zuivere bouwkunde' onvoldoende scholing hadden genoten om tot verantwoorde ontwerpen te komen. (10) Ze zochten het wezen van het klassieke in uitwendige decoraties, zonder zich te verdiepen in de betekenis en de door de oude bouwmeesters bedoelde toepassing van die decoratieve elementen.

Mildheid, armoede en ouderdom

Afb. 5. De voorzijde van de poort aan de Kloveniersburgwal. (Foto: Wim Ruigrok).

De afwijzingen van Van Raans ontwerpen leidden ertoe dat de stad het ontwerp aan Van der Hart toevertrouwde. Hij ontwierp in 1784 een nieuwe buitenpoort die de kenmerken van de klassieke Dorische bouworde vertoont (afb. 5). (11) Driekwart uit het muurvlak springende zuilen dragen een met trigliefen versierde lijst. De boog van de ingang kreeg als versiering slechts een sluitsteen in de vorm van een console. Op voorstel van de stadsbouwmeester stelde het stadsbestuur extra krediet beschikbaar voor een bekroning van de poort met beeldhouwwerk van Anthonie Ziesenis (1731-1801) (afb. 6). Ziesenis kwam uit Hannover en ging al op jonge leeftijd, in 1758, naar Amsterdam om zich verder te ontwikkelen. Sinds 1770 was hij stadsbeeldhouwer en tot zijn overlijden een van de directeuren van de stadstekenacademie. Hij was goed bevriend met Van der Hart en werkte vaak met hem samen. (12) Tot zijn werken behoren de timpanen (frontons) van het Maagdenhuis aan het Spui, het Stadswerkhuis (nu het Sarphatihuis) aan de Roeterstraat en de Hersteld Evangelisch-Lutherse kerk (nu het Compagnietheater) aan de Kloveniersburgwal. Ook vervaardigde hij een deel van het beeldhouwwerk voor de Muiderpoort.

Afb. 6. Ontwerp voor de huidige poort aan de Kloveniersburgwal door Abraham van der Hart (SAA)

Van der Harts strakke architectuur van de Dorische poort contrasteert sterk met Ziesenis' barokke sculptuur, wat de vraag oproept in hoeverre de meesters hun ontwerpen op elkaar afstemden. De allegorische beeldengroep toont in het midden de Mildheid, met de attributen van overvloed (de hoorn des overvloeds), wijsheid (het boek) en verlichting (de olielamp). (13) Aan weerszijden staan de Armoede en de Ouderdom (rechts). Ziesenis verbeeldde de ouderdom met een tandeloze oude man en de armoede door een vrouw die haar naaktheid nauwelijks kan bedekken. De beeldhouwer signeerde zijn schepping rechtsonder met de tekst 'A. Ziesenis fec 1786'.

Tegenwoordig lopen onder de poorten met hun symbolen van ouderdom aan weerszijden van de Oudemanhuispoort vooral studenten aan de Universiteit van Amsterdam, die hier al sinds 1880 gehuisvest is.

Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer

Voetnoten
1 A.M. van de Waal, 'De Oudemanhuispoort en het universiteitsgebouw' in: Ons Amsterdam 5 (1953) nr. 4, p. 59-62; I.H. van Eeghen, 'De Oudemanhuispoort' in: Maandblad Amstelodamum 66 (1979), p. 125-130; G. Eijkelboom en Gerrit Vermeer, 'De Oudemanhuispoort: de gebouwen en de toekomst' in: Amstelodamum 104 (2017), p. 99-118; J. Vis, De poort: de Oudemanhuispoort en haar gebruikers 1602- 2002, Amsterdam 2002
2 H.J. Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam. Het woonhuis in de stad, Amsterdam 1993, p. 528.
3 Zantkuijl 1993, p. 528.
4 Stadsarchief Amsterdam (SAA) toeg.nr. 369, Archief van het Sint Jorishof, Leprozenhuis en Oude Mannen- en Vrouwengasthuis, inv.nr. 526.
5 C.A. van Swigchem, Abraham van der Hart 1747-1820. Architect. Stadsbouwmeester van Amsterdam, Amsterdam 1965, p. 173.
6 SAA, Bouwtekeningen, Inventarissen http://archief.amsterdam/ archief/10056: H. van Raan, ontwerp woonhuizen Oudemanhuispoort, 1783; H. van Raan, plattegrond en opstand van vier huisjes naast en achter de poort aan de Trijpenburgwal (Kloveniersburgwal), 1783; H. van Raan, twee ontwerpen voor poort en belendend perceel aan de Trijpenburgwal (Kloveniersburgwal), 1783; H. van Raan, ontwerp woonhuizen in de Oudemanhuispoort, 1784; H. van Raan, derde ontwerp voor poort en belendend perceel, 1783; H. van Raan, vijfde ontwerp voor poort en gevel, 1784.
7 Th.H. von der Dunk, Een Hollands heiligdom, De Moeizame architectonische eenwording van Nederland, Amsterdam 2007, p. 239.
8 Swigchem 1965, p. 173; SAA inv.nr. 5040 Archief van het Stadsfabriekambt en Stadswerken en Stadsgebouwen, toeg.nr 88 en 89.
9 Swigchem 1965, p. 173.
10 SAA, toeg.nr. 114 Archief van de familie Claasen en aanverwante families, inv.nr. 53, dagboek H. van Raan.
11 Vis 2002, p. 88.
12 Swigchem 1965, p. 118.
13 Vis 2002, p. 88; Swigchem 1965, p. 94.

(Uit: Binnenstad 284, nov./dec. 2017)