Kulturarbeiten

De reeks 'Kulturarbeiten' is verschenen tussen 1900 en 1916. Het zijn tien mooi uitgegeven deeltjes in een groene band. Bladspiegel, regelafstand en lettertype zijn ook voor de oudere lezer heel aangenaam. Maar het gaat om de afbeeldingen, foto's die de auteur bijna allemaal zelf gemaakt heeft. Het papierformaat, iets groter dan A5, biedt net genoeg ruimte om een afbeelding tot haar recht te laten komen, altijd op een pagina zonder tekst. Het papier is halfmat, waardoor de foto's vaak een verrassende kwaliteit hebben.

De auteur, Paul Schultze-Naumburg (1869-1949), is later in nationaal-socialistisch vaarwater geraakt, niet alleen als meeloper, hij speelde een actieve rol in het kunst- en architectuurbeleid. Gelukkig heeft de architectuurhistoricus Julius Posener, die in 1933 naar Parijs is gevlucht, in zijn meesterwerk over Berlijn uit 1979 een lans gebroken voor de Kulturarbeiten. Zijn pleidooi biedt ons de mogelijkheid om min of meer onbekommerd te kijken naar de wereld die Schultze-Naumburg een eeuw geleden met zijn camera in Duitsland heeft vastgelegd.

Net als vele anderen, ook in Nederland, maakte hij zich zorgen over de verwording van ons cultuurlandschap met zijn nederzettingen. Het ging niet alleen over de ondergang van het traditionele bouwen. De laatste drie banden behandelen het landschap. Band twee, bestaande uit twee delen, is gewijd aan de tuin. Architectuur, met name de woningbouw, speelt wel een belangrijke rol. Schultze-Naumburg heeft geen uitgesproken voorkeur. Het gaat hem vooral om een moeilijk te definiëren vorm van onbevangen eenvoud. Dat kan vakwerkbouw zijn, maar ook de 'Um 1800' architectuur uit het boek van Paul Mebes dat in 1908 verscheen. Bij Schultze-Naumburg is het dan wel de meest eenvoudige variant. Monumentale architectuur speelt geen rol in de Kulturarbeiten. In band vier, Städtebau, toont de auteur systematisch alleen stedelijke ruimte die een informeel karakter heeft. Hij laat zien hoe humaan de stedelijke ruimte kan zijn. Ook in het hoofdstuk over 'Monumentalgebäude', uitsluitend oude raadhuizen en kerken, lukt het hem om het lieijke te beklemtonen. De raadhuizen zijn gemoedelijk, 'Ruhepunkte für das Auge', net als de kerktorens.

Schulze-Naumburg schrijft goed, maar ook degenen die geen Duits lezen, kunnen kennis nemen van de 'Kulturarbeiten' door aandachtig naar de afbeeldingen te kijken. Hij bedient zich van de methode 'Beispiel: Gegenbeispiel', de 'Contrasts' van Pugin. In Nederland werd zijn aanpak overgenomen door Herman van der Kloot Meijburg in zijn boek Bouwkunst in de stad en op het land uit 1917. Maar dat is, hoe leerzaam ook, een soort welstandsnota avant la lettre. Schultze-Naumburg gebruikt het contrast spaarzamer, waardoor het meer doeltreffend is. De meeste afbeeldingen laten zien hoe dingen gemaakt werden in het pre-industriële Duitsland. Voor moderne mensen evoceren zijn foto's een verdwenen wereld. Posener zoekt moeizaam naar het juiste woord en komt uit op anonieme architectuur, waar hij niet gelukkig mee is. Meer doeltreffend is zijn observatie dat de foto's kunstwerken zijn. Daarmee komt namelijk de betovering ter sprake die de Kulturarbeiten zo bijzonder maakt. Wat zien we eigenlijk?

In band een, Hausbau, met tamelijk veel contrasten, lijkt het nog simpel. Het goede voorbeeld is doorgaans een jn huis waarin we graag zouden willen wonen. Soms is het zelfs sprookjesachtig mooi door de subtiele nuances die de tand des tijds heeft aangebracht in de textuur van de bouwmaterialen. Maar romantiek is niet essentieel voor het betoog. Ook woningbouw die nog betrekkelijk nieuw is, kan de toets der kritiek doorstaan. Het gaat om een zekere waardigheid, geen gewichtigheid, maar een fundamentele vorm van beschaving die tot expressie komt in een bijna natuurlijke harmonie van architectonische vormen. Het tegenvoorbeeld is een wanproduct van de lokale aannemer, die probeert indruk te maken met onbegrepen stilistische middelen. Er zijn ook bouwwerken die getuigen van een totaal gebrek aan spiritualiteit.

In de band Städtebau komen nauwelijks contrasten voor. Schultze-Naumburg volstaat met een handvol voorbeelden van vormeloze stedelijke ruimte zoals lange rechte straten die te breed zijn. Hij heeft ook een afkeer van gekunstelde plantsoenen en ijzeren hekken uit de fabriek. Het gaat in zijn ogen vooral om de vormgeving en de detaillering van de openbare ruimte. Omdat het gebruik van natuurlijke materialen toen nog min of meer vanzelf sprak, wordt daar niet bij stil gestaan, maar voor de hedendaagse beschouwer is alleen al de bestrating vaak adembenemend mooi. Er waren nog geen auto's om het stadsbeeld te bederven, waardoor de straatproelen nog heel simpel konden zijn, er is geen ontwerper aan te pas gekomen maar elk voorbeeld laat zien dat het stedelijk bouwwerk een kunstwerk was. De kakofonie van verkeersborden, afvalbakken, etsenrekken en andere moderne rommel ontbreekt uiteraard. Het hoofdstuk over niveauverschillen demonstreert dat ook een probleem kan resulteren in wonderschone vormgeving. De detaillering is sober maar uiterst verzorgd. Het groen was schaars in steden. De iepen langs de Amsterdamse grachten waren destijds een wereldwonder, maar in veel kleinere Duitse steden bood de oude stadsmuur wandelgelegenheid met bomen. Hier had de plantsoenontwerper nog geen kwaad gedaan.

De afbeeldingen in Städtebau waren bedoeld als instructie voor toekomstige ontwerpers. Ook het boek Um 1800 van Paul Mebes was geen terugblik maar een handleiding om tot betere architectuur te komen. De Duitse 'Reform Bewegung' streefde naar een synthese tussen oud en nieuw, tussen traditioneel ambachtelijk werk en industriële productie. Dat is niet gelukt. Maar het is de modernisten vervolgens ook niet gelukt om een denitieve breuk met het verleden te forceren. De Kulturarbeiten vormen nog steeds een gewetensvraag, een herinnering aan een wereld die onmiskenbaar mooier was dan de onze.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 286, mrt./apr. 2018)