Wederopbouw

In februari 1945 werd het centrum van Dresden totaal verwoest door geallieerde bommenwerpers. Van de beroemde Frauenkirche resteerde alleen een ruïne. Het zwaar beschadigde koninklijk paleis, de Zwinger (1709-1719), werd na de oorlog hersteld, zij het moeizaam, net als een aantal andere historische monumenten.

Frauenkirche Dresden (foto: Jörg Schöner)

Het communistische Oost Duitsland kampte namelijk voortdurend met geldgebrek. Maar het idee was dat de ruïne van de Frauenkirche als herinnering aan de oorlog, als ‘Mahnmal’, een ruïne moest blijven. Ook het plein rond de kerk, de Neumarkt, bleef een lege vlakte. De Altmarkt, wat verderop, werd herbouwd met een soort abstract historiserende architectuur. Daar verrees eind jaren zestig ook het ‘Kulturpalast’, geheel conform de smaak van de communistische partij in een uitgesproken modernistische vormentaal.

Na de ‘Wende’, de hereniging van de twee Duitslanden in 1989, kwam de herbouw van de Frauenkirche snel ter sprake. De ruïne was al begroeid geraakt met struikgewas. Niets is moeilijker te onderhouden dan een ruïne. De kerk, die zo kenmerkend was voor het silhouet van de stad, staat sinds 2005 weer in volle glorie overeind. Men heeft ook de Neumarkt herbouwd. In monumentenkring bestaat zoals bekend grote argwaan jegens reconstructie. Het gebouw voldoet echter aan alle eisen die daaraan gesteld kunnen worden. De tekeningen van de architect waren nog beschikbaar, dus er is geen sprake van een historische fantasie.

Bovendien moet de vraag gesteld worden of er in het geval van oorlogsschade of moedwillige vernieling niet een zeker recht bestaat, een soort mensenrecht, om belangrijke monumenten of stadsdelen te herbouwen. Dresden, de hoofdstad van het koninkrijk Saksen, was een belangrijk centrum van Duitse cultuur en de protestantse Frauenkirche, een meesterwerk van barokarchitectuur uit 1726-1734, vormde het kroonjuweel van het stedelijk bouwwerk. De Zwinger is ook een meesterwerk, maar veel minder bepalend voor het stadsbeeld. Eerlijk gezegd sprak het idee van een ‘Mahnmal’ mij erg aan, om niet elke tastbare herinnering aan de oorlog weg te poetsen. Maar tenslotte zal de oorlog toch alleen in boeken voortleven en de herbouwde Frauenkirche is onmiskenbaar een kunstwerk dat allure geeft aan de stad.

Wie de moeite neemt om naar Dresden te reizen, kan in één moeite door een bezoek brengen aan Leipzig. Ook daar heeft een grote discussie plaatsgevonden over de herbouw van een kerk. De Paulinerkirche was een kloosterkerk uit 1231, uiteraard met latere wijzigingen, die eeuwenlang heeft gediend als kerk van de universiteit. Die kerk, ongeschonden in 1945, is in 1968 opgeblazen door de communisten omdat, zo gaat het verhaal, Ulbricht geen kerk wilde zien als hij uit de opera kwam. De vrijgekomen ruimte werd door de universiteit bebouwd met een prullig modernistisch ontwerp. Een klassiek voorbeeld van vandalisme, waaraan, zo weten we in Amsterdam, niet alleen communisten zich schuldig maken. Na de ‘Wende’ rees ook hier de vraag of de Paulinerkirche niet herbouwd moest worden. Tal van burgers hadden in 1968 zwijgend en met afgrijzen toegekeken hoe het beulswerk verricht werd. Maar opmerkelijk genoeg was de universiteit principieel tegen de herbouw. Er moest een compromis worden gezocht.

Na een prijsvraag kreeg de Nederlandse architect Erick van Egeraat de opdracht om dat compromis gestalte te geven. Lang geleden was hij een van de oprichters van het Rotterdamse bureau Mecanoo. De nieuwbouw werd in 2015 voltooid. Zelfs de voorstanders van herbouw zeggen dat Van Egeraat die moeilijke opdracht glansrijk tot een einde heeft gebracht. Het is een modern gebouw geworden, met in het exterieur een duidelijke verwijzing naar de Paulinerkirche en in het interieur een vrije reconstructie van de oorspronkelijke kerkruimte, waarbij de universiteit lastige eisen stelde. Een vergelijking met de Frauenkirche gaat natuurlijk mank, maar het zijn wel twee interpretaties van het probleem die vaak ten tonele komen in de omgang met het verleden: de eigentijdse oplossing met eigentijdse materialen en de herbouw van een verdwenen monument. Misschien is de context daarbij uiteindelijk wel het belangrijkste argument. Het Augustus Platz in Leipzig is een modern plein, waar het Paulinum, zoals het gebouw nu heet, zeker niet misstaat. De Frauenkirche in Dresden heeft stedenbouwkundig een geheel andere betekenis.

De Wederopbouw ligt in Nederland ver achter ons. Maar het kan geen kwaad om zo nu en dan nog eens na te denken over het resultaat. Veel zwaar beschadigde kerken en andere monumenten zijn direct hersteld. Ik ben opgegroeid in Wageningen, met een nieuw marktplein, inmiddels rijksmonument, dat vaag aan de Delftse School doet denken, heel passend voor een provinciestadje. De klassieke voorbeelden zijn natuurlijk Middelburg en Rotterdam. Daarover is destijds veel kabaal gemaakt door de modernisten. Zij vonden de herbouw van Middelburg maar achterlijk, een verkeerde keuze. Rotterdam was in hun ogen het lichtende voorbeeld. Daar had men de moed gehad om het verwoeste centrum geheel van de kaart te vegen met een nieuwe eigentijdse visie op de stad. Inmiddels is het maar de vraag of het triomfalisme van de modernisten gerechtvaardigd was. Middelburg is natuurlijk geen bruisende stad, maar het is ook geen ruïne van stedenbouwkundige dromen die niet functioneren. Het is kleinschalig en gemoedelijk. Het hemelbestormende centrum van Rotterdam heeft inmiddels zijn glans verloren. Het valt niet mee om een nieuwe wereld te bouwen.

In Amsterdam was geen oorlogsschade. De vervallen straathoeken in de grachtengordel zijn op historiserende wijze hersteld door de monumentenzorg. Ook dat bleek achteraf een goede keuze. In architectuur en stedenbouw zijn radicale keuzes, net als in de politiek, bijna altijd onverstandig. Alle steden in Europa zijn oud en dat vereist een zekere affiniteit met het verleden.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 294, aug./sept./okt. 2019)