Gemeente geeft historische granietkeien weg

Op de Westerdokskade lag tot voorheen op de kade langs het water een strook oude granieten keien, zogenaamde kinderhoofdjes. De gemeente besloot hier het standaardmateriaal van het ‘nieuwe standaard grachtenprofiel’, namelijk gebakken klinkers, neer te leggen. De keien werden onlangs weggehaald. Bij navraag bleek dat de keien niet naar een van de gemeentelijke depots zijn gebracht. De gemeente heeft ze aan de aannemer geschonken.

De keienbestrating op de Bickersgracht (foto: Wim Ruigrok)

De woordvoerder van de wethouder verklaarde dat pas sinds 2018 het beheer in de stad centraal georganiseerd is in één directie (Stadswerken) waardoor er nu betere, centrale afspraken zijn over hergebruik en opslag van bouwmaterialen. Het contract met de uitvoerder op de Westerdokskade zou van vóór 2018 dateren.

Vanaf de zeventiende eeuw tot de eerste helft van de twintigste eeuw vormden granietkeien in Amsterdam de standaard-bestrating voor de rijweg. De steen werd uit Zweden geïmporteerd, is onverwoestbaar en door eeuwenlang rijverkeer vlak gepolijst. Als men anno 2020 hergebruikt, gepolijst graniet wil toepassen – zoals onlangs op een kade in Rotterdam – kost deze steen € 60 per vierkante meter.

Op een tekening van Hendrik Keun uit 1770 van de Leliegracht bij de Herengracht is de standaardindeling van de grachten afgebeeld. De walmuren zijn belegd met een hardstenen band in dezelfde kleur als de particuliere stoepenstrook, dan volgt een strook met gele klinkertjes waarin de bomen staan, vervolgens een brede grijze keienstrook voor de rijweg en tenslotte, langs de particuliere stoepenstrook, een voetpad van opnieuw gele klinkertjes. Deze gele klinkers, zogenaamde iJsselstenen, zijn op hun kant en in de breedterichting gelegd. Dit oude straatprofiel bleef in grote lijnen bestaan tot in de twintigste eeuw en bestaat eigenlijk nog steeds, al werden de kinderhoofdjes vanaf de negentiende eeuw vervangen door klinkers en de iJsselstenen door rode klinkertjes. in de jaren vijftig van de vorige eeuw waren de keien al vrijwel geheel uit het stadsbeeld verdwenen, ze bleven alleen liggen op pleinen en in het havengebied.

Detail van een stadsgezicht van Hendrik Keun: bestrating van de Leliegracht met granietkeien en gele IJsselstenen omstreeks 1770 (SAA)

Door de opkomst van de automobiel in de jaren zestig en zeventig veranderde het gebruik van de grachtenkades, maar in eerste instantie niet de inrichting. Op de strook langs het water, waar men vroeger heerlijk kon flaneren, kwamen auto’s te staan, evenals op het smalle voetpad langs de huizen. Dit werd vergemakkelijkt omdat Amsterdam in tegenstelling tot negentiende-eeuwse steden als Parijs en Londen geen verhoogde trottoirs kende; het voetpad lag op hetzelfde niveau als de rijweg (en de strook langs het water) en werd daarvan slechts door één in de rijrichting gelegde klinker gescheiden. Om te voorkomen dat er voortdurend auto’s op de stoep werden geparkeerd werden tussen beide stroken ijzeren paaltjes geplaatst, de zogenaamde Amsterdammertjes. toen het stadsbeeld daar erg door werd verrommeld besloot de gemeente rond 2000 de paaltjes te verwijderen en de stoepen te verhogen zodat echte trottoirs ontstonden. Ook besloot men het inmiddels versleten betonsteen te vervangen door gebakken klinkers. Dit ‘nieuwe standaard grachtenprofiel’ geldt nog steeds en wordt bij elke herinrichting toegepast. in het Handboek Openbare Ruimte werd tevens bepaald dat historische materialen als de granietkei hergebruikt dienden te worden op bijzonder locaties als het Oudekerksplein en de Westermarkt. in het ‘Puccini’-beleid, dat in de plaats van het Handboek is gekomen, is dat niet anders. Kortom, het is vigerend beleid om de keien in de depots te bewaren en ze te hergebruiken op bijzondere locaties zoals pleinen, kades en de iJ-oevers.

Op een enkele ‘vergeten’ plek, zoals op de Westelijke eilanden, liggen nog keien, meestal direct langs het water, op de Bickersgracht zelfs nog op de rijweg. Daar kun je nog ervaren hoe de kasseienwegen eruit hebben gezien en hoe het voelt wanneer je daar over heen rijdt – zo was het eeuwenlang in Amsterdam. De bewoners hebben zich ingezet voor het behoud van de keien, waardoor de gemeente deze niet heeft vervangen door rode klinkers.

Los van de ‘fout’ van het weggeven van de keien, roept de kwestie de vraag op waarom de gemeente op de Westerdokskade de granietkeien heeft verwijderd en vervangen door rode klinkers. We zouden zuinig moeten zijn op de laatste locaties waar ze liggen. snapt de gemeente haar eigen beleid nog?

Walther Schoonenberg

Zie ook: Walther schoonenberg, ‘Historische bestratingen in Amsterdam’ in: Veldboeket met distels, Amsterdam (2000), p. 136-138.

(Uit: Binnenstad 297, mrt./apr. 2020)