Stadsvernieling

Het was onder krakers goed gebruik om de stadsvernieuwing aan te duiden als stadsvernieling. niet omdat zij oog hadden voor het erfgoed, maar omdat zij zich verzetten tegen de sloop van goedkope huurwoningen.

Sloop van de Tollensstraat rond 1985, op de achtergrond de Kinkerstraat (foto: Rob de Nooy)

Na 1980 werden grote delen van de negentiende-eeuwse ring vervangen door nieuwbouw. Het ging om blokken zoals Marnix 3, dat in Binnenstad 300 is besproken. De Woningdienst was al decennia bezig met krotopruiming. Dat waren uitgewoonde huizen uit de zeventiende en de achttiende eeuw, maar de derde nota ruimtelijke ordening uit de jaren zeventig had het financieel mogelijk gemaakt om op veel grotere schaal woningen te slopen die nog geen eeuw oud waren. De nieuwe woningen waren bouwkundig beter, maar zo ging toch een stedelijke ruimte verloren die heel karakteristiek was voor amsterdam. Pas na vele jaren en nadat er grote schade was aangericht, kreeg renovatie de voorkeur boven sloop. daarbij speelden de wensen van bewoners een belangrijke rol, die hadden geen trek om naar Purmerend te verhuizen. De Amsterdammers waren gehecht aan gehorige huurkazernes met goede buren, tot grote verbazing van de volkshuisvesters en hun architecten. De stadsvernieuwing was voor Delftse wijsneuzen sowieso een opgave waarop het onderwijs ze niet had voorbereid.

Een klassiek voorbeeld van stadsvernieuwing is natuurlijk het Parijs van de negentiende eeuw, de stad die zelfs Berlage ademloos bewonderde, ondanks zijn bedenkingen bij de historiserende architectuur van de beroemde boulevards. Haussmann werd bij zijn aantreden in Parijs geconfronteerd met een middeleeuwse stad die in de eerste helft van de negentiende eeuw op rommelige wijze was uitgebreid met weinig verheffende nieuwbouwwijken. de operette keizer napoleon iii gaf hem een volmacht om de stad op grandioze wijze te vernieuwen. daarbij maakte Haussmann gebruik van gedachtegoed uit de barokke stedenbouw, met dramatische ruimtelijke composities van assen en architectonische zichtlijnen. strenge voorschriften voor de bebouwing maakten het mogelijk om een ongekende samenhang in het stadsbeeld af te dwingen. Maar tot grote woede van de culturele elite werd het middeleeuwse Parijs grotendeels gesloopt. dat vandalisme heeft Haussmann wel netjes laten documenteren door de fotograaf Marville. Het zijn betoverende beelden van een verdwenen stad.

Hoewel Parijs nog altijd een zekere reputatie heeft, hoofdstad van de negentiende eeuw, om met Walter Benjamin te spreken, is de imposante schepping van Haussmann inmiddels ernstig verrommeld. Ook in Parijs gaat de stadsvernieuwing gewoon door. Overal is nieuwbouw verrezen in de eens zo perfecte gevelwanden van de boulevards en wie de stad een beetje beter kent, weet dat in heel Parijs driftig wordt gesloopt en gebouwd. Een teken aan de wand was natuurlijk de omstreden sloop van de Hallen in de jaren zeventig. De snelweg langs de Seine is inmiddels weer opgeruimd, maar op de plek van de Hallen zal het nooit meer goed komen. Zo krijgt de stadsvernieuwing zelfs in de ogen van een goedwillende beschouwer het karakter van stadsvernieling. Eerst is het middeleeuwse Parijs vernield en gedurende de afgelopen vijftig jaar is ook het Parijs van Haussmann weer vernield, er blijft gewoon niets over. Walter Benjamin zou de stad die hem zo dierbaar was nauwelijks herkennen.

En Parijs is geen uitzondering. Ook het historische Londen is in de negentiende eeuw grondig vernieuwd om in de tweede helft van de twintigste eeuw nog eens grondig vernieuwd te worden. De ravage die werd aangericht heeft in 1958 geleid tot het ontstaan van de Victorian Society, het voorbeeld voor ons Cuypersgenootschap. Dat betekent in de praktijk dat er na lang zeuren monumenten worden aangewezen, gebouwen die van betekenis zijn voor de geschiedenis van de bouwkunst. Het operagebouw in Parijs staat ongetwijfeld op de monumentenlijst, maar dat heeft de stadsvernieuwing geen halt toegeroepen. de stad, zoals Baudelaire al wist, verandert sneller dan het menselijk hart verdragen kan. De stedenbouw lijkt een kunsthistorisch fenomeen, je kan er zelfs op promoveren, maar in feite is de stad een natuurverschijnsel. Niets vernieuwt zichzelf zo genadeloos als de natuur, oude rommel wordt opgeruimd, het klimaat verandert voortdurend, er slaat nog eens een flinke meteoor in, alles wat tenslotte resteert zijn fossielen.

In de Gouden eeuw lag de handelsvloot van Amsterdam voor anker in het open havenfront. Nu staat daar het Centraal station, dat sterk heeft bijgedragen aan de herleving van de oude binnenstad. Maar de gedempte Nieuwezijds Voorburgwal heeft geen zoden aan de dijk gezet en de Vijzelstraat was eveneens een fundamentele vergissing. Achteraf moeten we toch constateren dat veel stadsvernieuwing inderdaad niets anders is dan stadsvernieling. Door de krotopruiming zijn duizenden monumenten verdwenen, onvervangbaar erfgoed. Vreemd genoeg trekt men nooit lessen uit de geschiedenis van de stedenbouw. Voor ons koloniale verleden worden geheel terecht excuses aangeboden. Inmiddels zijn de dwaze verkeersdoorbraken die zo kenmerkend waren voor de twintigste eeuw uit de mode geraakt, maar de misdaden van de volkshuisvesters worden zelfs nog in recente literatuur afgeschilderd als zegenrijke arbeid.

Het vernieuwen van de woningvoorraad was ooit een waanidee van de socialisten, die de historische stad sowieso beschouwden als een kwalijke erfenis van het kapitalisme. Maar inmiddels is de stadsvernieuwing een geoliede machine die het gemeentelijk grondbedrijf en de woningboeren maximale winsten garandeert. Kleine verouderde en dus goedkope woningen passen niet in dat verdienmodel, vernieuwing levert geld op. Daarom moet en zal Nieuw West eraan geloven, tot het een armoedige brei van speculatieve rotzooi en verdichting is geworden. Dat is echt stedelijk, aldus de verantwoordelijke ambtenaren, en in zekere zin hebben ze gelijk, het algemeen Uitbreidingsplan was te mooi om waar te zijn.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 301/302, jan./mrt. 2021)