Boombehoud op kademuren

In het kader van het huidige Bruggen- en kademurenproject gaf de gemeente Amsterdam anderhalf jaar geleden aan dat het tot dan toe niet mogelijk was kademuren te herstellen met behoud van bomen. Nu bekend is dat 200 van de 600 km kade vernieuwd zal worden, merendeels in de binnenstad, dreigt het kadenproject een grote aanslag te gaan vormen op het stedelijk groen en het beschermd stadsgezicht. Zullen straks alle monumentale iepen op de grachten zijn verdwenen?
Gekandelaberde iepen langs de Nieuwe Herengracht voor zijgevel van Amstelhof september / november 2021 (foto: Wim Ruigrok)

Uit oude bestektekeningen voor de renovatie van de walmuren van Nieuwe Herengracht is inmiddels gebleken dat de gemeente dertig jaar geleden, toen zij de kadevernieuwingen nog in eigen beheer uitvoerde, wel bomen wist te behouden. (1) Reden om die methode nog eens nader te beschouwen.

Momenteel doet de gemeente onderzoek naar verschillende methoden om de iepen op de grachten te handhaven bij kademuurherstel. Volgend jaar starten er vier zogenaamde 'pilots' om hier onderzoek naar te doen: op het Singel, de Leliegracht, de Brouwersgracht en de Lijnbaansgracht. Boombehoud is echter niet het primaire doel van de meeste van deze onderzoeken en de uitkomst is dan ook onzeker.

Kandelaberen voor behoud?

Toen ik vorig jaar schreef dat de iepen langs de grachten bedreigd werden (2), was wel al bekend dat er bij kademuurrenovaties in het verleden verschillende iepen waren behouden. Behalve de iep op de Brouwersgracht, die zijn eigen kadewandversterking kreeg, zijn in de jaren '90 door een actie van buurtbewoners onder leiding van ons oud-redactielid Richter Roegholt (1925-2005) een aantal iepen gespaard gebleven langs beide zijden van de Nieuwe Herengracht. (3) Bij het laatste artikel over dit onderwerp in ons blad prijkte een foto van Wim Ruigrok van één van deze bomen: een zeldzame iep van onbekende variëteit uit 1891, die bij de kademuurrenovatie in 1991 werd behouden. (4) Deze 100-jarige boom aan de noordzijde van de Nieuwe Herengracht op de hoek met de Amstel had destijds al een doorsnee van meer dan een meter. Op dit moment, dertig jaar later, lijkt deze iep er nog altijd florisant bij te staan en momenteel is het ook de oudste iep op een dergelijke locatie. Uit het recente funderingsonderzoek blijkt bovendien dat de kade waar de boom op staat nog zeker twintig jaar mee kan.

Twaalf jaar geleden werd in ons blad eveneens aandacht aan het behoud van de iepen aan de overzijde van dit rak. Voor de zijgevel van het Amstelhof zijn bij de kademuurvernieuwing in 1990 zes iepen uit 1940 gespaard gebleven - vijf 'Belgica'-iepen en een 'Vegeta'-iep. In 1994 werd bovendien nog een 'Belgica'-iep uit 1900 behouden bij het bruggetje naar de Hortus (Dr D.M. Sluyspad t/o nr 3). Ook deze monumentale iep staat er nog steeds.

Om deze bomen te behouden moesten ze echter wel 'gekandelaberd' worden, dat wil zeggen dat op ongeveer een meter van de stam alle takken werden afgezaagd. Deze ingreep is destijds goed verlopen en ook de zes iepen voor de zijgevel van de Hermitage staan er nog steeds, al laat de destijds bij het artikel gemaakte foto zien dat de bomen er vijftien tot twintig jaar nadien nog wat stakerig en verknipt bij stonden. Wanneer we deze foto uit 2008 vergelijken met de huidige situatie (afb.) mogen we echter toch wel constateren dat deze bomen zich na dertig jaar grotendeels hebben hersteld. Opvallend is ook dat een aantal van deze bomen zeer dicht op de kademuur staan, soms slechts op anderhalve meter.

Bestek en tekeningen

In het kader van een funderingsonderzoek zijn inmiddels het bestek en enkele daarmee verband houdende tekeningen opgedoken voor de kaderenovatie van de zuidzijde van de Nieuwe Herengracht uit 1994, waaruit blijkt op welke wijze men destijds te werk is gegaan. (5) We kunnen hieruit opmaken dat rond de wortels van de bomen eerst een 'boombak' werd aangebracht van Europees naaldhout. Aan de zuidzijde van de Nieuwe Herengracht waren deze boombakken 5 m lang en 3 meter breed. Ervan uitgaande dat het grondwater zich ongeveer op een meter diepte bevindt, betekent dit circa 15 m2 wortelruimte. De grote iep voor Herengracht nr. 5 kreeg een extra breed plantvak van 5.60 meter. Hiervoor werden niet alleen de takken gekandelaberd, maar moesten ook de boomwortels ingrijpend worden gesnoeid. Bij de sloop van de walmuren op de Nieuwe Herengracht werd in de straat op 2 tot 2,5 meter achter de walmuur een damwand geslagen. Bij de bomen werd die damwand om de boombak geleid, dat wil zeggen meer naar voren geplaatst, richting gracht: op slechts een meter achter de kademuur. Vervolgens werd de kademuur gesloopt en de oude houten fundering tot aan de damwand verwijderd: vóór die damwand werd dan een nieuwe fundering van betonnen palen aangebracht. Nadat hierop een 20-40 cm dikke betonvloer was gestort, werd hierop een kadewand aangebracht van gekist beton, waarvoor een één steens-brede kademuur werd gemetseld. De kadewand verbreedt zich naar onder toe en is bovenaan 60 en onderaan 85-90 cm breed.

Onder de bomen werd de oude fundering gehandhaafd, maar daarvóór kwam dus een nieuwe kademuur met een nieuwe fundering. Ter plaatse van de bomen is deze fundering en de vloer waarop de kademuur rust alleen minder breed.

Hoewel het kandelaberen van bomen verre van ideaal is, kan het toch een manier zijn om bomen op de kaden te behouden.

Juliet Oldenburger

Voetnoten
1. Uitgevoerd door de Dienst Openbare werken en Stedelijk beheer in samenwerking met het Ingenieursbureau.

2. 'Iepen bedreigd door kademuurrenovatie?' in: Binnenstad 286, jan/febr. 2020.
3. De kademuur aan de noordkant van de Nieuwe Herengracht werd slechts gedeeltelijk hersteld: van nr. 1 tot en met 45. De kade voor de huisnummers 47 tot 53, de zogenaamde Waterleidingpanden, was eerder al gerenoveerd ter gelegenheid van de metroaanleg (Oostlijn, 1978-1980). De twee Vegeta-iepen op de hoek met het J.D. Meijerplein dateren uit 1965 en werden bij de metro-aanleg gehandhaafd.
4. 'Iepen toch bedreigd' in: Binnenstad 298, mei/juni 2020.

5. Bestek IB-29, 1994 (NHG, zuidzijde tussen Weesperstraat en brug 233), tek. 18E05 bij bestek ADV-16, 1989 (NHG, zuidzijde tussen Amstel en Weesperstraat) en tek. 18E/F43 bij Bestek IB-22, 1991 (NHG, noordzijde, tussen Amstel en Weesperstraat).

(Uit: Binnenstad 305, sept./nov. 2021)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.