Amphitrite, Oorlogsmonument KNSM en Loods 6

Wat leuk dat Guido Hoogewoud met zijn artikel 'De omgang met het recente maritieme verleden' in Binnenstad 303 het rijke scheepvaartverleden in het Oostelijk Havengebied voor het voetlicht brengt. Wie goed om zich heen kijkt, ontdekt dat hier uit het relatief nabije verleden nog veel nautische herinneringen zijn overgebleven.

Fontein Amphitrite (foto: Wim Ruigrok)

De herplaatsing op de KNSM-laan van de fontein annex beeldengroep 'Amphitrite' van Albert Termote (1887-1978) - door Hoogewoud misschien wel terecht 'de mooiste fontein van de stad' genoemd - vond in de jaren 2007-2009 plaats onder de vlag van de Stichting Herplaatsing Beeldengroep Amphitrite en Oorlogsmonument KNSM. Het initiatief voor deze stichting kwam voort uit de vereniging van oud-KNSM'ers 'De Kroonvaarders' (niet 'Koopvaarders', zoals Hoogewoud per abuis schreef). Onder bezielende leiding van voorzitter C.B.H. (Kees) Stal, oud-directeur van de Koninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij (KNSM), is de beeldengroep gerestaureerd en herplaatst.

Terecht stelt Hoogewoud dat de herplaatsing 'wel een wonder genoemd mag worden'. Voor wie wil weten waarom dit zo is, kan ik het door Hoogewoud aangehaalde boekje Amphitrite, de omzwervingen van een zeegodin en de geschiedenis van de KNSM van Arnold Korporaal zeer aanbevelen. De beeldengroep keerde in 2009 echter niet terug naar haar oude locatie, althans niet precies. Tot 1980 stond zij namelijk 50 meter verderop in het door de bekende tuinarchitecte Mien Ruys (1904-1999) ontworpen plantsoen. Dit plantsoen, dat ook haar naam draagt, heeft alle vernieuwingen op het KNSM-eiland overleefd en hier is ook de oorspronkelijke fonteinbak nog aanwezig. De toenmalige stadsdeelbestuurder Dennis Straat stelde echter voor Amphitrite na haar omzwervingen een meer prominente plaats op de kop van de KNSM-laan te geven. Sindsdien doet de beeldengroep dienst als belangrijk herkenningspunt van het gelijknamige eiland.

Zeer op zijn plaats roemt Hoogewoud vervolgens de monumentale Kompaszaal in Loods 6, gered in de jaren '80 door krakers onder leiding van Alice Roegholt, de drijvende kracht achter museum Het Schip. Over dit tweede 'wonder' heeft Nico den Dulk overigens een ander leuk en rijk geïllustreerd boekje geschreven met de titel De Kompaszaal: een verhaal van de KNSM en Loods 6 (2006). Beide boekjes zijn nog beperkt verkrijgbaar bij boekhandel Van Pampus aan de Van Eesterenlaan of bij het secretariaat van Loods 6.

Dennis Straat hijst Amphitrite in de nieuwe fonteinbak op de KNSM-laan 11, december 2008 (foto: Guido Frankfurther)

De bovengenoemde stichting hield zich niet alleen bezig met de herplaatsing van Amphitrite, maar ook met die van het oorlogsmonument van de KNSM. Dit monument herinnert aan de 235 zeelieden en twaalf kantooremployees en kadepersoneelsleden van de KNSM die in de Tweede Wereldoorlog tijdens hun werk zijn omgekomen. In 1947 werd het onthuld op de eerste verdieping van het Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade.

Na eveneens de nodige omzwervingen kwam dit oorlogsmonument in 2005 'thuis' in Loods 6. Elk jaar organiseren de Kroonvaarders hier op de ochtend van de vierde mei een herdenking. Voor wie het monument wil bezoeken: het bevindt zich niet in de Kompaszaal, zoals Hoogewaard schrijft, maar in de entree van het gebouw met adres KNSM-laan 311. Via deze entree, de hal en de monumentale trappartijen kan men dan wel de Kompaszaal op de eerste verdieping bereiken, die in 2011 met Loods 6 als gemeentelijk monument werd aangewezen. In de dubbele trapopgang bevinden zich overigens de prachtige mozaïeken Gezin en Afscheid (1960) van Dick den Hoedt (1920-2006), waarin de dramatische kanten van afscheid en vertrek worden benadrukt. Zoals bekend was de Kompaszaal de vertrekhal voor passagiers van de KNSM en daarmee de voorganger van de huidige Passenger Terminal Amsterdam aan de Piet Heinkade.

De windvaan van de KNSM na restauratie door woningcorporatie De Key (foto: Wim Ruigrok)

Tenslotte mag bij deze tweede terugblik op het maritieme verleden van het Oostelijk Havengebied een ander gedenkteken dat een relatie heeft met de KNSM niet ontbreken. Dat is de windvaan van de KNSM, die na vakkundige restauratie door woningcorporatie De Key in 2012 op zijn oorspronkelijke plaats op de schoorsteen van het voormalige gebouw van de Medische Dienst van de KNSM aan Levantkade 4 werd gehesen. Als men over de Verbindingsdam fietst richting het KNSM-Eiland is aan de rechter kant de windvaan in de vorm van een zeilschip duidelijk te herkennen.

Guido Frankfurther

De auteur was nauw betrokken bij de plaatsing van de beeldengroep Amphitrite.

Literatuur

Guido Hoogewoud, De omgang met het recente maritieme verleden in: Binnenstad 303 (april-mei 2021).
Nico den Dulk, De Kompaszaal een verhaal van de KNSM en Loods 6, Amsterdam (Stichting Loods 6) 2006.
Arnold Korporaal, Amphitrite, de omzwervingen van een zeegodin en de geschiedenis van de KNSM, Amsterdam (St. Loods 6) 2009.
Leen Eelman, Aanvraag monumentenstatus Loods 6, KNSM-laan 11311 (door de Bond Heemschut) 2011.

(Uit: Binnenstad 306, jan./febr. 2022)