Keizersgracht 138

Een juweel van een tuinhuis

De meeste lezers van de Lamp zal het niet zijn ontgaan dat dit blad een paar onderwerpen heeft die regelmatig terug komen. Het 'Doorkijkje' van onze vaste fotograaf laat iedere keer weer een ander zicht op de binnenstad zien. De eersten die mogen raden welk stuk stad er ver schijnt in het blad, zijn de redactieleden. Er zijn 'doorkijkjes' geweest die zelfs de redactieleden niet thuis konden brengen.

In mei 1983 heeft Piet Vernooy het tuinhuis van Keizersgracht 138 opgemeten en getekend. Vanuit zijn woon- en werkhuis heeft hij als buurman er een prachtig uitzicht op.

In de Lamp nummer 68 (juli 1981) verscheen voor het eerst de rubriek 'Amsterdam gemeten'. Deze nieuwe serie laat regelmatig een fraaie tekening zien uit de grote collectie van ongeveer 5000 tekeningen van het Gemeentelijk Bureau voor Monumentenzorg. Het is een goede zaak dat af en toe zo'n tekening door een groter publiek gezien kan worden. Tot nu toe zijn zeven tekeningen door middel van deze· publikaties en beschrijvingen in druk verschenen.

Persoonlijk vind ik het jammer dat de tekeningen niet groter worden afgedrukt, bij voorbeeld als middenpagina. De tekening zou dan gemakkelijker ingelijst en opgehangen kunnen worden. Tevens vind ik het jammer dat er bij de tekeningen alleen een kunsthistorische beschrijving staat. In de vele publikaties van het Bureau Monumentenzorg van de afgelopen jaren - hoe minder restauraties, hoe meer publikaties? - komt er niet meer op papier dan een kunsthistorische beschrijving. Zelden staat er iets over het huidige gebruik, over de uitgevoerde restauratie en over de kosten ervan en de subsidiëring.
Overigens lijkt het mij een goed idee over een aantal jaren een boekje of een dubbel nummer 'Amsterdamse monumenten', gevuld met deze tekeningen met tekst en aanvullingen hierop, uit te brengen.
Ook is het misschien een idee om met deze tekeningen een keer een tentoonstelling in te richten in het Amsterdams Historisch Museum.

De gedachte om iets met geveltekeningen te doen komt van Piet Vernooy. Hij is 35 jaar en architect. In die hoedanigheid heeft hij nogal wat gevels opgemeten en uitgetekend. Nog niet zo lang geleden heeft hij Koggestraat 1, 2, 7 en 9 getekend. Deze historische pakhuizen zijn door hem verbouwd tot 33 ateliers en een ruimte, die als eetgelegenheid wordt gebruikt door jongemannen, die elkaar daar de kookkunst bijbrengen. Zelf woont de architect in het achterhuis van Keizersgracht 140. Het huis staat niet op de Monumentenlijst, daar het in 1896 een nieuwe gevel heeft gekregen. Het is een van de weinige gevels in deze fraaie rij die niet op vlucht staat.

Achter deze gevel zit nog het 18de-eeuwse huis dat in die tijd door de Quakers als kerk werd gebruikt. Achter het huis ligt een 18 meter diepe tuin. Het is een van de weinige tuinen in dit behoorlijk volgebouwde blok. Achter in de tuin is de plaats te zien, waar ooit een tuinhuis heeft gestaan. Het huis naast deze tuin, Keizersgracht 138, heeft nog wèl een tuinhuis. En wat voor een! Mis schien wel het mooiste laat 18de-eeuwse tuinhuis van Amsterdam.

Keizersgracht 138 laat een fraaie hals gevel zien, die waarschijnlijk rond 1725 is gebouwd. Onder de klauwstukken zit ten zogenaamde lamberquins, hetgeen niet vaak voorkomt. De bekroning van de hals bestaat uit een driehoekig fronton. Dit is niet origineel. Een blik in het Grachtenboek met tekeningen van Caspar Philips uit ± 1770 bewijst dat.
In 1919 is het grachtenhuis niet al te best verbouwd. De stoep is toen gesloopt en het onderste deel van de gevel is ingrijpend gewijzigd tot bedrijfspui. Tevens is toen het achterhuis groter gemaakt. Fraaier is het er niet op geworden, daar het achterhuis nu een 5 meter uitbouw kent in de tuin. Het tuinhuis komt hier door een beetje in de verdrukking. Gelukkig is het tuinhuis niet verbouwd. Het is waarschijnlijk één van de laatste tuinhuizen in Amsterdam en dateert uit ongeveer 1775. Het laat een symmetrische Lodewijk XVI-gevel van baksteen zien met een houten bekroning: een kroonlijst met in het midden een kleine verhoging met daarin guirlandes en palmtakken.
Het middelste gedeelte van dit tamelijk hoge tuinhuis (5,55 meter) bestaat helemaal uit een raam met een roedeverdeling; het raam telt hierdoor 55 ruitjes. Rond dit raam zit een houten geblokte omlijsting. Aan beide kanten van dit raam zit een fraai ovaal raam met een zandstenen omlijsting en zandstenen guirlande met strik. Deze twee ramen hebben een stervormige roedeverdeling. Het middelpunt bestaat uit een gesneden rozet met een kopje van de opdrachtgever of van de timmerman. Inwendig kent dit 5,68 meter brede en 3,60 meter diepe tuinhuis een tamelijk unieke indeling. Het heeft namelijk een insteekverdie ping.
Het bijzondere tuinhuis is in 1975 gerestaureerd. Dit herstel kostte f 7609,03 en is door het rijk en de gemeente gesubsidieerd met f 1810. De eigenares woont in Venlo en verhuurt het huis aan de gemeente. Het jongerencentrum Oktopus is hier gevestigd. Het tuinhuis wordt voor het opslaan van wat stoelen gebruikt. Het is jammer dat zo'n mooi tuinhuis zo slecht wordt benut. Buurman Piet Vernooy heeft zijn oog erop laten vallen en zou het best als atelier willen gebruiken. Misschien is er een mogelijkheid, als het jongerencentrum, dat af en toe nogal wat muziekoverlast heeft bezorgd, gaat verhuizen.

Nog niet zo lang geleden heeft Piet Vernooy fraaie tekeningen van het tuinhuis gemaakt, waaruit blijkt dat ook dit gebouwtje is opgetrokken volgens de 'gulden snede'-verhouding. Dat wil zeg gen dat een lijn zodanig in twee stukken wordt verdeeld dat deze stukken zich verhouden als minor : major = 1 : 1,618. Deze verhouding die in de natuur overal is terug te vinden, heeft ten grondslag gelegen aan de architectuur van dit tuinhuis. Is zo'n wiskundige formule nodig om te zien dat het om een wonderschoon gebouwtje gaat?

Hans Tulleners

(Uit: De Lamp van Diogenes 81/82, oktober 1983)