Naar een goed plan voor het Binnengasthuisterrein

In het aprilnummer van vorig jaar van dit blad verscheen een artikel waarin we u aanspoorden om mee te doen aan de inspraak die "binnen afzienbare tijd" zou worden gehouden ten behoeve van de toekomst van een belangrijk stuk binnenstad, het Binnengasthuisterrein.

Het op te vullen gat langs de Nieuwe Doelenstraat, waarin nog een toegang tot het terrein moet komen. Een kans om iets moois aan het stadsbeeld toe te voegen.

Een groot gedeelte van dit terrein, dat omgrensd wordt door de Oudemanhuispoort, O.Z. Achterburgwal, Grimburgwal, Oude Turfmarkt, Nieuwe Doelenstraat en Kloveniersburgwal, wordt ingenomen door het Binnengasthuisziekenhuis, dat in 1981 verhuist naar het Academisch Medisch Centrum in de Bullewijk, waardoor de ziekenhuisgebouwen leeg zullen komen.

Voor het gehele terrein, dat in handen is van de Universiteit, wordt door een speciaal daarvoor ingestelde werkgroep een stedebouwkundig plan ontwikkeld en een onderdeel van de planontwikkeling is een inspraakronde die thans gehouden wordt en dus veel later dan aanvankelijk gepland.
Er is dan ook veel gebeurd en . . . niet gebeurd, waardoor de plannenmakerij en het werkschema sterk beïnvloed werden.

Eerste hulppost

Zo was daar de actie van het Wijkcentrum d'Oude Stadt voor het behoud van een eerste hulppost op deze plek, die een ongelooflijke respons kreeg. Het enige antwoord van de werkgroep hierop moest dus wel een diepgaand onderzoek betreffende deze problematiek zijn, hetgeen leidde tot een interimrapport in oktober '79 ten aanzien van de wenselijkheid en realiseerbaarheid van het behoud hiervan met de titel: Help, de dokter verdwijnt!

Dat een dergelijke, goed bereikbare voorziening voor de binnenstad onmisbaar is, toont het rapport duidelijk aan, reden waarom voor een vorm van eerste hulp voorlopig ruimte gereserveerd blijft.
Over deze belangrijke kwestie is het laatste woord nog niet gesproken en zij zal ongetwijfeld een van de discussiepunten bij de inspraak worden.

Huisvestingsplan Universiteit

Wat bijvoorbeeld niet gebeurde was de vaststelling door de Universiteit van haar eigen huisvestingsplan. Dit was echter wel het belangrijkste pakket basisgegevens waarover de werkgroep had moeten beschikken. Het gevolg was een vertraging in de werkzaamheden, omdat een aantal zaken door de werkgroep zelf moest worden onderzocht. Ook is een grote mate van vrijblijvendheid ten aanzien van universitaire bestemmingen in het rapport hiervan het gevolg. Om een voorbeeld te noemen van zo'n onderzoek: het probleem, of de Oude Lutherse Kerk als aula voor de Universiteit zou kunnen blijven dienen, heeft de werkgroep zelf met het kerkbestuur moeten uitzoeken. Daartoe moest de haalbaarheid van het noodzakelijke restauratie/verbouwplan met voorzieningen, zoals een keuken, garderobe- en kantoorruimten en de mogelijkheid voor massale hoorcolleges en tentamens bekend zijn. Dat vroeg om een vrij gedetailleerd onderzoek, dat helemaal niet op de weg van de werkgroep had behoren te liggen.

Maar eindelijk is dan het rapport ten behoeve van de inspraak klaar, dat geadstrueerd wordt door een tentoonstelling in de Agnietenkapel aan de O.Z. Voorburgwal. Deze is de gehele maand september te bezichtigen en ook de schriftelijke reacties worden in dezelfde periode daar verwacht. Vervolgens wordt er begin oktober een hearing gehouden, waarna de werkgroep op korte termijn haar advies hoopt te kunnen afronden.

Waardevolle 'schil'

Genoemd artikel van vorig jaar in dit blad ging in op het tot stand komen en de taakstelling van de werkgroep die naast (stede)bouwkundigen een planoloog en een jurist bevat en waarin ook voor vertegenwoordigers van het Wijkcentrum d'Oude Stadt en "stadslievende" organisaties een plaats is ingeruimd. Met de instelling van deze onafhankelijke werkgroep beoogt de Universiteit tot een zo zorgvuldig mogelijk afgewogen stedebouwkundig plan te komen, dat "binnenstads"-belangen in de meest ruimte zin van het woord en universitaire belangen integreert. Het doel is, dit belangrijke stukje historische binnenstad aan de stad terug te geven en de Universiteit claimt dan ook maar 60 procent van de totaal te realiseren vloeroppervlakte, zij het dat dit minimaal 9000 m2 voor onderwijs en onderzoek moet opleveren.
In genoemd artikel wezen we op het belang dat gehecht moet worden aan het behoud van de zg. "jonge" monumentale bebouwing (die van na 1850) op dit terrein die nog grotendeels onbeschermd is. In dit verband werd de nadruk gelegd op het behoud van de waardevolle "schil" van de bebouwing aan de rand van het gebied. Voorts werd gepleit voor de handhaving van één van de waardevolle karakteristieken van het terrein, nl. de binnenhovenstructuur die het al sinds de eerste ingebruikneming door twee kloosters heeft gehad. Dit was ook de strekking van een uitgebreid rapport dat door de Bond Heemschut werd uitgebracht en dat door onze vereniging gesteund werd.

Inhoud rapport

Het inspraakrapport begint met een schets van de historie van het gebied en de "historie" van de werkgroep. Daarna wordt beknopt informatie gegeven over de verschillende inventarisaties die verricht zijn, waaronder die van de stedebouwkundige kwaliteit en monument-waarde van de bestaande bebouwing.
Dan volgt een voorlopig programma van eisen, waaronder bijvoorbeeld groenvoorzieningen, een fietsroute over het terrein en het vermijden van grootschaligheid vallen.
Op grond daarvan zijn globale situeringen van een aantal functies aangegeven en is een globaal stedebouwkundig concept ontworpen. Er worden vervolgens 4 varianten op de situering van de verschillende functies gepresenteerd, waarbij niet steeds dezelfde gebouwen gehandhaafd blijven.

Verandering en behoud

De beide apotheken aan de Kloveniersburgwal die gelukkig geschikt te maken zijn voor verschillende functies.

Het aanzien en de gebruiksmogelijkheden van het Binnengasthuisgebied zullen hoe dan ook sterk veranderen. Voor ons is zeker niet alleen van belang wat er van de waardevolle bebouwing behouden kan blijven. De vormgeving, de belevings- en de gebruikswaarde van de nieuwe te creëren bebouwing en stedelijke ruimten en de manier waarop deze aansluiten bij het bestaande gegeven zijn minstens even belangrijk. Allereerst moet er nieuwbouw komen in het grote gat aan de Nieuwe Doelenstraat.
Voorts is er een pleinachtig gebied gedacht op de plaats van het huidige administratiegebouw en de kliniek rechts van de huidige ingang aan de Grimburgwal (voor het behoud van welke gebouwen we overigens gepleit hebben), die het gebied veel meer dan thans het geval is zou moeten gaan betrekken op de koppen van de Burgwallen.
Daar zou ook een paviljoenachtig, zo openbaar mogelijk, gebouw kunnen komen, omringd door bomen. Zowel de bruikbaarheid van het gebied (doorgaande route) als de integratie met de omringende stad zou hiermee gediend zijn en zou reden kunnen zijn om sloop van de bestaande karakteristieke bebouwing te accepteren. Voorwaarde is dan wel, dat er echt iets moois en bruikbaars komt, heren architecten!

Het gebouw op de hoek van de Oude Turfmarkt/Grimburgwal, de vm. Kraamvrouwenkliniek van de architecten Godefroy en De Greef, is in drie van de vier varianten wegbestemd. De hoofdreden hiervoor is, dat hier een doorgaande fietsroute is gepland door de Gemeente. Het ligt echter voor de hand om eerst eens te kijken, hoe druk de Langebrugsteeg wordt, als het ziekenhuis (dat immers ook veel fietsverkeer trekt) weg is en dit gebouw in principe te handhaven. Dit gebouw wordt nl. door alle betrokken instanties als zeer waardevol en zeker een plaats op de monumentenlijst waardig beschouwd en is bovendien goed voor verschillende functies te gebruiken. Kortom, het is duidelijk, dat het stuk "schil" aan de Grimburgwal de nodige discussies zal gaan opleveren.

Een punt van kritiek kan ook zijn de in alle varianten opgenomen stukjes nieuwbouw, opgenomen ter weerszijden van de fietsroutedoorgang aan de Kloveniersburgwal. De vraag moet gesteld worden, of deze doorgang niet door middel van een perforatie in de bestaande bebouwing (zusterhuis) gerealiseerd kan worden.

Twee goed op elkaar afgestemde gebouwen op de kop van de Grimburgwal die in het inspraakmodel behouden blijven.

Positief is, dat in alle varianten het gebouw met het jaartal 1875 onder de klok, de voormalige apotheek, op de kop van de Grimburgwal behouden blijft. Ook het hoge daarachter gelegen gebouw waarmee dit stedebouwkundig gesproken een eenheid oplevert, blijft in alle varianten gelukkig staan.
De "schil" Kloveniersburgwal blijft, uitgezonderd genoemde stukjes nieuw- bouw, ook intact. Daarin bevinden zich de twee kostelijke gebouwen die vermoedelijk door de toenmalige stadsarchitect W. Springer zijn ontworpen: de vm. Gasthuisapotheek uit 1888 en het vm. Laboratorium van Artsenbereidkunde uit 1881.
De karakteristieke hovenstructuur blijft gehandhaafd en wordt versterkt en als het ware ingepast in een dubbele schil. Er is een reeks 's nachts afsluitbare tuinen gedacht die onderling verbonden zijn en een wandeling mogelijk maken van de Oudemanshuispoort tot de tuin achter het Allard Piersonmuseum.

In het bestek van dit artikel is het onmogelijk om anders dan fragmentarisch in te gaan op het vele dat in het inspraakrapport-Binnengasthuis staat en dat op de tentoonstelling is te zien. Concluderend kan gesteld worden, dat er naast kritiek veel waardering vanuit de optiek van een stadsschoonbeschermer mogelijk is voor de voorgestelde plannen. Vanuit de "oudheidkundige" hoek, waaronder onze vereniging, zal zeker enige kritiek aan het adres van de werkgroep komen. We hopen echter dat ook veel geïnteresseerde Amsterdammers zullen meedenken en reageren, want het B.G.-terrein is het waard: een waardevol stukje stad voor ons allemaal.

De tentoonstelling wordt gehouden tot 1 oktober in de Agnietenkapel, Oudezijds Voorburgwal 231 en is geopend op werkdagen van 10-17 uur. Op 7 oktober wordt een hoorzitting gehouden in het Oudemanhuispoort- complex.

Jenny Bierenbroodspot

[Eerder artikel]

(Uit: De Lamp van Diogenes 63/64, augustus 1980)