Boekbespreking: De toekomst van Nederland

De rijksbouwmeester, Floris Alkemade, heeft zijn naderende afscheid gemarkeerd met een boek over de toekomst van ons land. Het is zonder meer een sympathiek boek dat getuigt van oprechte bezorgdheid over de kwaliteit van het leven in de lage landen bij de zee. Maar toch gaat de lezer zich al snel afvragen voor wie het boek eigenlijk geschreven is. Er staat namelijk niets nieuws in.

Wie serieus de dagbladen leest, wordt door dit boek niet wijzer. Voor scholieren lijkt het me weer te moeilijk en ook de ‘gewone man’ waar politici zo dol op zijn zal er wel moeite mee hebben. Misschien heeft dat te maken met de positie van de rijksbouwmeester, die natuurlijk toch een soort ambtenaar is en dus een beetje op zijn woorden moet passen. Politici houden niet van ambtenaren met een uitgesproken mening.

Toch wordt het de oplettende lezer wel duidelijk dat Alkemade een tamelijk radicale kritische geest heeft. Zo maakt hij op bladzijde 100 een opmerking over bladblazers waarmee een groot deel van het rechtse electoraat wordt afgeserveerd. Dat is tegelijkertijd algemener en subtieler dan een boze terechtwijzing inzake de asociale auto’s die op de oprit staan geparkeerd. Hij komt ook zo vaak terug op de problemen die de terugtredende overheid heeft gecreëerd dat iedereen wel begrijpt dat het neoliberale beleid van de afgelopen decennia in zijn ogen een ramp is geweest. Met als klap op de vuurpijl de ondergang van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) in 2010. De decentralisering van het ruimtelijk beleid kan hem evenmin bekoren, dat is naar zijn mening een onmogelijke taak voor kleinere gemeenten. Lokale wethouders, die van beroep banketbakker zijn, weten niet wat ze doen. De ravage is overal in Nederland zichtbaar. De rijksbouwmeester schetst een politiek probleem zonder een politieke mening te formuleren. Ook dat is wel weer begrijpelijk omdat de maatschappelijke vraagstukken die hij aan de orde stelt het klassieke politieke denken in links en rechts overstijgen. Rechts heeft duidelijk niet zijn sympathie maar links biedt geen alternatief. Dit resulteert in een wat wonderlijke vorm van dagdromerij die al in de ondertitel van het boek opduikt: de kunst van richting te veranderen. Onze verre voorouders konden dat heel goed. Jager-verzamelaars die op zoek zijn naar voedsel in de wildernis veranderen voortdurend van richting, zoals ook een merel die pieren zoekt in een grasveld een ondoorgrondelijk bewegingspatroon volgt. Dit is niet echt verhelderend. Alkemade is optimistisch gestemd omdat hij bij talloze lezingen in den lande telkens weer een publiek trof dat wel in de stemming was voor verandering. Maar wie de moeite neemt om naar een lezing van de rijksbouwmeester te gaan is natuurlijk niet de doorsnee kiezer. Uiteindelijk zal het politieke denken van richting moeten veranderen en helaas zijn onze Kamerleden geen jager-verzamelaars. Nou ja, ze verzamelen stemmen, en op landelijk niveau gebeurt dat evenmin op verheffende wijze. Dorpspolitiek is ook in den Haag een chronisch probleem.

Voor veel mensen, ook in de beste kringen, zijn de problemen die de toekomst van Nederland bepalen nog erg abstract. Wat is biodiversiteit? Velen kunnen geen eik van een beuk onderscheiden. De biologische verarming van ons land is schrikbarend, maar niemand ziet het. Het paradijs dat Jac. P. Thijsse ooit beschreven heeft in het Verkade album ‘de bonte wei’ is gewoon verdwenen. De oorzaak daarvan geeft Alkemade niet echt scherp weer. Hij vermeldt wel dat we in 1850 70 procent van ons inkomen aan voedsel uitgaven, in 1970 25 procent en inmiddels 11 procent. Voedsel is spotgoedkoop geworden. Een potje Griekse olijven kost in de supermarkt 60 cent. Dat kan natuurlijk niet. Met name de boer en zijn land zijn het slachtoffer van deze moderne roofbouw. Het grootwinkelbedrijf speelt daarbij een uiterst kwalijke rol. Toch doen keurige academisch gevormde mensen met een goed inkomen ongegeneerd boodschappen bij supermarkten die sterk bijdragen aan de verwoesting van ons ecosysteem. Ook de overheid, bijgestaan door de Wageningse landbouwhogeschool, heeft decennialang een volkomen onverantwoord landbouwbeleid gevoerd. Nog in het eerste kabinet Rutte heeft staatssecretaris Bleker (CDA) al het mogelijke gedaan om de natuur in Nederland definitief uit te roeien.

Het boek lag waarschijnlijk al bij de drukker toen boze boeren in oktober 2019 met hun trekkers oprukten naar Den Haag. Anders dan de rijksbouwmeester vrees ik dat het nog erg moeilijk gaat worden om in Nederland daadwerkelijk iets te veranderen. Het zou voor een werkelijk visionaire minister niet moeilijk zijn om beleid te formuleren dat kan leiden tot een betrekkelijk snel herstel van de biodiversiteit. Maar dat vereist politieke wil, en die is er niet. Integendeel. Na de corona-crisis doet onze regering er alles aan om de luchtvaart te redden. Die keuze geeft wel aan dat de goedwillende mensen die Alkemade bij zijn vele lezingen heeft gesproken, een marginale groep vormen. Zij hebben geen enkele invloed op de politiek.

Er komen nog veel meer problemen ter sprake. Uiteraard het klimaatprobleem en de stijging van de zeespiegel, Waarbij wel erg hoog wordt opgegeven van onze geniale dijkenbouwers. Moet die oplossing werkelijk wereldwijd geëxporteerd worden? Het zou toch getuigen van groeiend inzicht om ook eens een kritische kanttekening te plaatsen bij de Afsluitdijk. Men wist toen niet beter, maar voor de natuur was het een ramp. Ook de achterstandswijken en de stadsvernieuwing komen ter sprake. De rijksbouwmeester heeft een rotsvast vertrouwen in de stadsvernieuwing. De ervaring heeft echter geleerd dat daar weinig aanleiding toe is. Het lijkt alsof hij zich daar niet serieus in heeft verdiept, of er niets van begrijpt. In Nieuw West is grote schade aangericht met onbenullige nieuwbouw in een monumentaal stedenbouwkundig ontwerp, zonder enig effect op de sociale problematiek. Nog meer stadsvernieuwing volgens deze formule, verdichting van de naoorlogse wijken met dure huur- en koopwoningen, lijkt mij een rampzalige keuze. Maar Alkemade gelooft heilig in die oplossing. Of hij daarmee de toekomst van Nederland een goede dienst bewijst, is de vraag.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 298, mei/jun. 2020)