Groot onderhoud van het Duyschot-orgel

Als sluitstuk van het herstel van de Westerkerk onderging het zeventiende-eeuwse Duyschot-orgel groot onderhoud. Alle 3800 grote en kleine pijpen van het instrument zijn daarbij in de werkplaats van Flentrop Orgelbouw in Zaandam schoongemaakt en waar nodig hersteld. Verder zijn kleine reparaties verricht aan de speelmechaniek en de windvoorziening.

Foto Walther Schoonenberg

De Westerkerk kreeg in 1686 een orgel, gebouwd tussen 1683 en 1686 door de Amsterdamse orgelbouwer Roelof Barendsz Duyschot en diens zoon Johannes. Gerard de Lairesse beschilderde de luiken van de monumentale orgelkas die het werk is van Jan Janszoon. Dat de Westerkerk pas ruim vijftig jaar na de ingebruikname een orgel kreeg heeft alles te maken met het aanvankelijke verbod van de protestantse synode op het gebruik van orgels in de kerkdiensten. Als een van de laatste Hollandse steden stond het Amsterdamse stadsbestuur het gebruik van het orgel in 1680 (weer) toe. In 1726-1727 breidde orgelbouwer Christian Vater uit Hannover, die direct daarvoor het orgel in de Oude Kerk had gebouwd, het orgel uit met een zogenaamd bovenwerk. Hiermee kreeg het orgel drie handklavieren en een pedaalklavier. In de eeuwen daarna werkten er nog diverse orgelbouwers aan. Naast noodzakelijk onderhoud pasten zij het klankbeeld aan de veranderende smaak van hun tijd aan door grote delen van het pijpenbestand te vervangen of aan te passen. Berucht is de in 1939 voltooide 'restauratie', waarbij het orgel 57 stemmen (sprekende registers) kreeg, verdeeld over vier handklavieren en pedaal. Daarmee was het instrument wel heel ver afgedreven van de oorspronkelijke opzet.

In de jaren tachtig van de twintigste eeuw ondergingen kerk en orgel een hoogstnoodzakelijke ingrijpende restauratie. De Zaanse orgelbouwer Flentrop Orgelbouw voltooide de restauratie van het orgel in 1992. Voor deze restauratie gold de toestand waarin Vater het Duyschot-orgel had gebracht als uitgangspunt. Een strikte reconstructie van het Duyschot/ Vater-orgel werd het niet. Met het oog op de eisen van de hedendaagse kerkmuzikale praktijk kreeg het instrument eigentijdse elementen wat betreft de stemming, de toonhoogte en de klavieromvang. Ook kreeg het drie extra registers pijpwerk. Van het historische pijpwerk resteerde in de jaren tachtig nog slechts twintig procent, waarvan 250 pijpen van Duyschot en 272 van Vater. Van latere orgelbouwers kwamen bijna 280 pijpen in aanmerking voor hergebruik. Ongeveer 3000 pijpen zijn opnieuw gemaakt, wat het totaal aantal pijpen op ongeveer 3800 brengt, verdeeld over 41 sprekende stemmen (registers). De kas kreeg weer de oorspronkelijke lichte marmerimitatie en de luiken werden hersteld. De speelmechaniek en windvoorziening werden geheel vernieuwd. Volgens oud-organist van de Wester Jos van der Kooy wortelt het orgel in de historie en is het tegelijkertijd bruikbaar voor de kerkelijke en culturele functie van een grote stadskerk.

Topstaat

Door zeer intensief gebruik - naast het gebruik in de kerkdiensten en voor concerten is het orgel ook een gewild lesinstrument voor conservatoriumstudenten - en vervuiling door de recente restauratiewerkzaamheden van het kerkgebouw, was het orgel toe aan groot onderhoud. Daarvoor zijn alle 3800 orgelpijpen door Flentrop Orgelbouw uit het orgel gehaald en in de werkplaats schoongemaakt en waar nodig gerepareerd. Enkele pijpen moesten worden gecorrigeerd als gevolg van oneffenheden in de toonvorming (intonatie). Daarnaast is de kast van het orgel schoongemaakt en zijn de mechaniek en windvoorziening nagelopen en waar nodig hersteld. Aan het pijpenbestand en de klank is niets gewijzigd. In dat opzicht heeft de geschiedenis zich niet herhaald: het bestaande klankbeeld van Flentrop van 1992 is integraal gerespecteerd. Na het onderhoud verkeert het orgel nu weer in 'topstaat', tot volle tevredenheid van titularis Evan Bogerd, die Jos van der Kooy begin 2020 opvolgde.

Gert Eijkelboom

(Uit: Binnenstad 301/302, jan./mrt. 2021)