De geveltop van Bloemgracht 73

Met het rijksmonument Bloemgracht 73 is iets bijzonders aan de hand. De beschrijving in het Rijksmonumentenregister - summier als altijd - geeft niet direct prijs dat hier een merkwaardige bouwkundige transformatie heeft plaatsgehad: 'Pand met ingezwenkte halsgevel (xviii b)', ofwel: een pand met een klokgevel uit het tweede kwart van de achttiende eeuw. Het betreft een drie vensterassen breed woonhuis van drie bouwlagen met zolderverdieping, met op de begane grond een hoge houten pui en als bekroning een fraaie gebeeldhouwde klokgevel. De oorspronkelijke bestemming was woonhuis waarbij het benedengedeelte later een bedrijfsbestemming kreeg. Wat wij hier zien is echter geen achttiende-eeuwse gevel, maar een reconstructie uit 1976 van een reeds in 1966 gesloopt huis.

1 Rijksmonument Bloemgracht 73 (foto Roos Aldershoff)

Bij vergelijking van historische foto's met de tegenwoordige toestand valt op dat de sierlijke zandstenen gevelbekroning die thans op het pand prijkt (afb. 1), een andere is dan vóór de sloop van het monument. De oorspronkelijke geveltop bezat twee weelderige bloemvoluten met acanthusloof, smalle afdekbanden en een eenvoudige halfronde afsluiting (afb. 2). De huidige klokgevel is voorzien van C-voluten met weelderig loofwerk, zware holgeprofileerde afdekbanden en een gegolfde afsluiting met een asymmetrische kuif (afb. 3). De herkomst van de herplaatste top (met BMA-topnr. 57) was niet bekend. Via de werf van het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg in Duivendrecht was deze op 16 november 1972 verkocht voor herplaatsing op de Bloemgracht. (1)

3. De asymmetrische kuif op Bloemgracht 73 (foto Roos Aldershoff)

Het had overigens weinig gescheeld of Bloemgracht 73 was gerestaureerd. Wegens verzakking van het pand werd in 1964 een plan uitgewerkt voor vernieuwing van de fundering en een algehele restauratie. De eigenaar wilde van de gelegenheid gebruik maken om een extra verdieping op het monument te realiseren. Vanwege de status als rijksmonument weigerde de gemeente hieraan haar medewerking te verlenen. De eigenaar hield echter voet bij stuk, waarna er een impasse ontstond en de bouwkundige toestand van het pand steeds verder verslechterde. Begin 1966 werd Bloemgracht 73 tot de vloer van de eerste verdieping gesloopt; niet veel later volgde de rest. Omdat de gemeenschappelijke bouwmuur tussen Bloemgracht 73 en 75 constructief ondeugdelijk bleek, moest ook nummer 75 direct gesloopt worden. De eigenaar van dat laatste pand bleek niet bereid de oude toestand te reconstrueren, maar gelukkig zijn de zandstenen ornamenten van de halsgevel ervan gedemonteerd en in 1974 herplaatst op Herengracht 80 (BMA topnr. 22).

2. Bloemgracht 73 met de oorspronkelijke geveltop (foto: C.P. Schaap, 1963, SAA)

Wat er met de afkomende bouwmaterialen en zandstenen geveltop van Bloemgracht 73 is gebeurd is onduidelijk, maar vermoedelijk is alles op de puinstort beland. Architect Joh. Nust tekende in het herbouwplan conform de bestaande toestand - dus zonder extra verdieping - nog wel de oude geveltop in, maar baseerde zich daarbij vermoedelijk op historische foto's of een eerdere tekening van de gevel. (2)

De gevel dateerde overigens niet uit de tweede helft van de achttiende eeuw, al zat het Rijksmonumentenregister er weinig naast. In 1761 werd het perceel 'staende en leggende op de blomgracht aan de Zuijd Zijde' door de erven van Hans Ernst Japke, eigenaar van het perceel sinds 1721, voor 3000 gulden verkocht aan Gerrit Beekhuijsen, die het tot zijn dood in eigendom had. (3) Later, in 1832, kwam het pand samen met nummer 75 nog in handen van de timmerman Johannes van Straaten, die onder meer de rooms-katholieke kerk De Zaaier op de Keizersgracht bouwde. (4)

Waterlooplein 94

Door een toevallige vondst op de Beeldbank van het Stadsarchief kon de herkomst van de markante gevelbekroning van Bloemgracht 73 achterhaald worden, namelijk het huis Waterlooplein 94, dat in 1968 gesloopt is. Ook van dit huis was in de achttiende eeuw de gevel vernieuwd. Door de prominente ligging aan het Waterlooplein is het door de tijd heen in verschillende gedaanten gedocumenteerd. Op een foto uit 1914 (afb. 4) is de oorspronkelijke, achttiende-eeuwse situatie duidelijk te zien. Het huis dat zich oorspronkelijk spiegelde in het water van de Leprozenburgwal of Leprozengracht had een souterrain en bel-etage, twee bovenverdiepingen en een zolder. De dubbele stoep - links frontaal, rechts langs de gevel geplaatst - wijst op afzonderlijke verhuur van de boven- en benedenwoningen, wat ook blijkt uit de archiefbronnen. In 1755 kocht Anna Bruijning, weduwe van 'varentman' of zeeman Jan Riebock, het perceel 'staande en gelegen op Vloonburg, aan de Noord Zijde van de Leprosen-gragt, tusschen de Zwanenburg Straat en Lange Hout Straat, het vierde huis bewesten de gemelde Hout Straat'. (5) Zij woonde zelf op de Nieuwe Herengracht bij de Rapenburgerschutsluis en verhuurde het dus. De verponding was 'met den Jaare 1754 Getaxeert & Verhoogt', in welk jaar de gevel met gevelbekroning zal zijn ontstaan. (6)

5. Waterlooplein 94 in de jaren 60 van de twintigste eeuw. Na sloop in 1968 bleef de geveltop behouden. (foto: C.P. Schaap, 1962, SAA)

De gevel van Waterlooplein 94 heeft in de loop van de tijd verschillende wijzigingen ondergaan. In 1919 werd in opdracht van de Gebroeders De Jong, handelaren in onderdelen van rijwielen met standplaatsen Amstelveld, Waterlooplein en Nieuwmarkt, het onderhuis ingrijpend verbouwd, waarbij souterrain en bel-etage werden samengevoegd tot een gelijkvloerse bedrijfsruimte die als pakhuis ging dienen. De nieuwe pui kreeg een brede dubbele bedrijfsdeur met bovenlicht, geflankeerd door smalle deuren voor respectievelijk de bovenwoningen en de bedrijfsruimte. In 1926 bleek de gevel bouwvallig, waarna deze grotendeels 'volgens model der bestaande gevel en teekening' in oude stijl werd herbouwd. De afbraak van de gevel is vastgelegd op een foto in het archief van de Dienst Bouw- en Woningtoezicht. In de Tweede Wereldoorlog viel dit pand, evenals zovele andere in de oude Jodenbuurt, ten prooi aan illegale sloopwerkzaamheden. Het bleef echter wel behouden, zij het met aanzienlijke schade, en werd in 1949 hersteld. Hierna kwam het in gebruik bij Jack Maandag (1898-1977) die er zijn befaamde autokerkhof dreef. Het in 1953 aangenomen Wederopbouwplan voor de Waterloopleinbuurt betekende niettemin het - voorlopig uitgestelde - einde van het pand. In de plannen voor de aanleg van de metro en de bouw van het nieuwe Stadhuis, later gecombineerd met een opera, was geen plaats ingeruimd voor de bestaande bebouwing. In 1963 ontvingen de bewoners van het bovenhuis de huuropzegging. De sloop liet nog enkele jaren op zich wachten (afb. 5), tot februari 1968. Op een foto van 20 februari 1968, vanaf de achterzijde van het pand genomen, is te zien hoe vier slopers de dakpannen van de kap verwijderen. (7) De fraaie gevelbekroning bleef gelukkig behouden en keerde na een korte periode in de gemeentelijke opslag terug op de Bloemgracht.

David Mulder

Noten

1. Mededeling M&A, 16 augustus 2022.

2. Vergunning herbouw nummer 73 op 2 maart 1976. Nust ontwierp overigens ook de eigentijds vormgegeven nieuwbouw op nummer 75, waarvoor de vergunning werd afgegeven op 12 maart 1976; beide panden zijn gelijktijdig gebouwd door bouwbedrijf Overtoom bv te Zaandam.
3. Kwijtscheldingen, archief 5062, inv.nr. 135, fol. 51-52, 7 mei 1761.

4. Guido Hoogewoud, 'De Zaaier' aan de Keizersgracht. Exemplarisch classicisme, in: Binnenstad 306 (jan./febr. 2022).

5. SAA, Archief van de Archieven van de Schout en Schepenen, van de Schepenen en van de Subalterne Rechtbanken, archief 5061, inv.nr. 2178, fol. 60-61, 9 september 1755.

6. Archief van de Hondertste en Tweehondertste Penningkamer, archief 5045, inv.nr. 77, fol. 75.

7. Beeldbank SAA, Archief van het dagblad Het Vrije Volk en rechtsvoorganger, foto's: Ab Koers.

4 Het pand links op deze foto is Waterlooplein 94, met de geveltop die nu op Bloemgracht 73 prijkt. (foto: Cornelis G. Leenheer, 1914, saa)

(Uit: Binnenstad 308, mei-aug. 2022)