Droogbak 1A

In het tijdschrift Bouwwereld (nummer 5, 2022) las ik dat Droogbak 1A, het voormalige hoofdkantoor van de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij, andermaal gerenoveerd is. De fraaie kleurenfoto's bij het artikel geven onbedoeld een ontluisterend beeld van de ingreep. Alleen het trappenhuis herinnert nog vaag aan het oorspronkelijke gebouw

Droogbak 1A na de laatste renovatie (foto: Roos Aldershoff)

De Droogbak is natuurlijk een begrip voor vele inmiddels bejaarde of reeds verscheiden architectuurhistorici. Daar was immers, op de tweede verdieping, gedurende vele jaren het Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst gevestigd, de voorloper van het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam. Ik werd begin jaren tachtig door Manfred Bock bij het NDB geïntroduceerd. Het was in die jaren onder studenten bepaald niet gebruikelijk om archiefonderzoek te gaan doen, jaargenoten die de hele dag niets anders deden dan Foucault lezen, lachten mij hartelijk uit.

Maar het was een openbaring om na al die secundaire literatuur een echte brief van een echte architect te lezen. Die architect heette Albert Boeken en het ging om Groep 32. Een onderwerp van marginale betekenis voor de geschiedenis van de moderne architectuur, maar Boeken en zijn jeugdige vrienden raakten verzeild in een hoogoplopende discussie met een aantal iets oudere architecten verenigd in de architectengroep de 8. Daarbij kwamen de grondbeginselen van het modernisme ter sprake, zeg maar dogmatisch functionalisme versus een meer rekkelijke opvatting. Dit onderzoek resulteerde in een tentoonstelling in de Droogbak, geopend door Niels Prak en Carel Weeber in maart 1983, met een catalogus over Groep 32. Mijn eerste publicatie, die uiteraard een mijlpaal in mijn leven was.

In die periode werd het Van Eesteren archief verworven door het NDB, dat mij nog bijna tien jaar full time werkgelegenheid zou bieden op de Droogbak. Pas achteraf begreep ik dat dergelijke werkomstandigheden voor een wetenschappelijk onderzoeker in feite het paradijs op aarde zijn. Het is beslist niet overdreven om te spreken van de rust van een klooster. In het leeszaaltje aan de voorzijde, Stationsplein, zaten soms wat mensen, maar mijn kamer lag aan de achterzijde, waar zowel de bibliotheek als het archief van Van Eesteren onder handbereik waren. Het was daar zo stil dat het doortrekken van een wc een schrikbarend lawaai veroorzaakte.

Maar vreemd genoeg had ik al die tijd geen idee van C.B. Posthumus Meyjes, de architect van het gebouw. Ook de architectuur interesseerde mij niets. Dat is achteraf beschouwd onbegrijpelijk, maar voor mij was toen alleen moderne architectuur interessant. Zo is het natuurlijk nog altijd met hedendaagse architecten. Zij leren in Delft dat alleen het modernisme zaligmakend is. Misschien kan dat ook niet anders omdat een gedegen kennis van de historische bouwkunst jaren studie vereist. Architecten die echt goed restaureren zijn in Nederland op de vingers van een hand te tellen.

Zo kon het ook gebeuren dat Droogbak 1A tot tweemaal toe hardhandig is aangepakt door ontwerpers zonder enige affiniteit met het werk van Posthumus Meyjes. De eerste keer in 2000, kort nadat het NDB naar Rotterdam was verhuisd. Een jaar later werd het gebouw een rijksmonument, maar toen was het kwaad al geschied. De zolders werden bruikbare kantoorruimte, dus ramen in de kap, de granito vloeren in de gangen verdwenen, zoals ongetwijfeld tal van andere details. De opdrachtgever was een grote internationale belegger die gewoon courante kantoorruimte wilde verhuren aan een internationale advocatenfirma. Het gebouw had een binnenplaats voor de toetreding van daglicht, niet groot, maar toch kwam er een overkapping, heel stoer, van staal en glas natuurlijk. Om de krappe ruimte wat groter te maken zijn de oorspronkelijke toiletblokken die uitgebouwd waren op de binnenplaats afgebroken. De betoverend ouderwetse wc die ik altijd met enige aarzeling doortrok, is dus verdwenen. Een onvergeeflijke ingreep. En zoals we allemaal weten wordt een overkapte binnenplaats nooit een architectonische ruimte van enige betekenis, het blijft een ramp. Na twintig jaar is zo'n interieur klaarblijkelijk alweer afgeschreven. Installaties verslijten snel en ongetwijfeld had men in 2000 nog geen rekening gehouden met het klimatologische drama dat ons nu bezighoudt.

Inmiddels weet ik vrij goed wie Christiaan Bernard Posthumus Meyjes was. Een deftig architect, zoon van een dominee, die had gestudeerd in Delft, zie mijn stukje in Binnenstad 231, november 2008. Hij was in 1859 geboren en behoorde dus tot de generatie van Berlage. Zijn carrière als architect begon bij de HIJSM waarvoor hij onder meer de Droogbak bouwde in de jaren 1882-1884, geen geringe prestatie voor een piepjonge ontwerper. Later bestierde Posthumus Meyjes een vooraanstaand architectenbureau in Amsterdam. Met als resultaat verschillende rijksmonumenten en een flink lijstje gemeentelijke monumenten. Vernieuwing van de bouwkunst was niet zijn hoogste prioriteit. Anders dan Berlage, die zichzelf nooit herhaalde, produceerde zijn bureau vaak ontwerpen in de Hollandse neorenaissance die niet echt opzienbarend zijn.

Maar het streven van Berlage ontging hem zeker niet. Herengracht 179, de Associatie Cassa uit 1900, is onmiskenbaar sterk beïnvloed door het gebouw voor de Algemeene van Berlage op het Damrak, uit 1893. Misschien wel het beste ontwerp dat Posthumus Meyjes ooit heeft gemaakt. Anders dan de Droogbak is dit topmonument in vrijwel oorspronkelijke staat behouden gebleven terwijl het bovendien extra cachet geeft aan de Leliegracht. De Algemeene is afgebroken. Met het Leesmuseum, Rokin 102, uit 1903 deed hij nog een poging om in de voetsporen van Berlage te treden, maar daar bleef het bij. Het wonderlijke ontwerp voor de hoek van de Keizersgracht en de Nieuwe Spiegelstraat, voltooid in 1919, was zijn zwanenzang en getuigt van een heel andere geest, die in Engeland 'Edwardian Baroque Revival' wordt genoemd.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 309, sept.-dec. 2022)